De ontmaskering van Ryszard Kapuściński

De twee jaar geleden overleden Ryszard Kapuściński leek lange tijd tot de schutspatroon van de oorlogsjournalisten uit te kunnen groeien. Deze moedige Poolse reporter, die met bijna geen geld de Derde Wereld bereisde, was een ideaalbeeld voor vele jonge journalisten. Hij is beroemd geworden met zijn boeken over Afrika, bijvoorbeeld over het hof van Haile Selassie, en ook met zijn verslag van de val van de Sjah en van de de oorlog tussen El Salvador en Honduras. Zijn schrijfstijl en zijn morele oprechtheid waren nog niet eens zijn belangrijkste kwaliteiten. Hij is vooral beroemd om zijn adembenemend gebrek aan aandacht voor zijn persoonlijke veiligheid. Zijn boek over de oorlog in Angola is bijvoorbeeld doorspekt met citaten als ´De Zuid-Afrikanen stonden erom bekend dat ze alle Oost-Europeanen die ze tegen kwamen zonder aarzeling ter plekke doodschoten. Ik besloot ze maar eens op te gaan zoeken.´ Als lezer loopt het angstzweet je al over de rug. Kapuściński lijkt echter nergens last van te hebben.

Veel journalisten hebben een voorbeeld aan Kapuściński genomen, door zelf ook grote risico´s te nemen. GC´s ´eigen´ Olivier van Beemen liet zich bijvoorbeeld inspireren tot het maken van riskante reportages in de Parijse banlieues. Als Kapuściński niet bang hoeft te zijn voor het Zuid-Afrikaanse leger, zo zal hij gedacht hebben, dan hoef ik zeker niet bang te zijn voor een paar snotjochies in de voorsteden.

Het wordt wel betreurd dat Kapuściński nooit de Nobelprijs voor de Literatuur heeft ontvangen. Het Nobelprijscomite was wellicht van mening dat Kapuściński in de eerste plaats journalist was, en geen belletrist. Dit blijkt nu misschien ten onrechte te zijn. Een nieuwe biografie trekt ieder aspect van Kapuściński´s reputatie in twijfel, met uitzondering van zijn schrijfstijl. Voor iemand die als rechtgeaard man bekend stond was hij, volgens biograaf Artur Domoslawski, wel erg populair bij de communistische dictatuur in Polen. Hij vertelde onwaarheden over zijn vader, waarvan hij beweert dat die door een moedige ontspanning aan de massa-slachting bij Katyn was ontkomen, en vooral ook over zijn eigen leven. Hij beweert idolen als Patrice Lumumba en Che Guevara persoonlijk te hebben ontmoet. Dit is echter onmogelijk. Ook met de persoonlijke moed van Kapuściński viel het mee. Want, waarom zou je risico´s nemen om iets persoonlijk te aanschouwen, als je met een beetje fantasie ook gewoon zou kunnen verzinnen wat er gebeurd is?

Volgens Domoslawski moeten Kapuściński´s boeken daarom als fictie, als belletrie, gelezen worden, en niet als non-fictie, als journalistiek. Domoslawski´s conclusies zijn vooralsnog omstreden. Maar zou het erg zijn als het allemaal waar was was hij zegt? Niet echt. De wereld zou er een journalistieke held armer, en een literaire held rijker mee zijn geworden.