HHhH: een heerlijk maar volkomen fout boek

Foto: copyright ok. Gecheckt 28-02-2022
Serie:

Waarin de auteur de bestseller HHhH bespreekt, en hij lagen in het boek ontdekt die zelfs de schrijver waarschijnlijk niet begrijpt.

In Europa en Amerika, overal wordt het boek HHhH van de fransman Laurent Binet de hemel ingeprezen. Het boek over de waargebeurde aanslag van het Tsjechische verzet op de nazileider Heidrich is nog steeds een bestseller. Bij het lezen ervan vielen me echter een heel aantal dingen op die ik in geen recensie teruglas. Vandaar dat het mij de moeite waard lijkt om er nog één kritische recensie tegenover te zetten.

Feit en fictie

Binet veroordeelt aan het begin van zijn boek alle fictie, en doet dat af als “kinderachtig”. Daarbij heeft hij zichzelf de opdracht gegeven een boek te schrijven over alleen maar de feiten. In zijn woorden om zijn hoofdpersonen “recht te doen”.

Dit levert een flinke worsteling op, want natuurlijk zijn niet alle feiten over de aanslag op Heidrich en de verzetshelden bekend. Het uitgebreide verslag van deze worsteling, die het hele boek door blijft lopen, maakt het interessant.

Feit en mening

Goed, Binet wil zich dus beperken tot de feiten bij zijn beschrijvingen. Maar omdat de man wel degelijk een mening heeft, schrijft hij die er continu naast. Kijk, en dat vind ík nou kinderachtig. Waarom niet alle misdaden van de nazi’s beschrijven en de lezer zelf een oordeel laten vellen? De gruwelijkheden die hij beschrijft, zeggen meer dan genoeg.

De rancune van Binet tegen iedereen in het verhaal die de nazi’s niet al te hard tegen de haren in wilde strijken, ook al is het uit pure angst of onmacht, is daarbij exemplarisch voor de typische na-oorlogse politieke correctheid van de beste stuurlui die aan wal staan.

Zwart-wit

Maar deze fout gaat nog verder. Alle nazi’s die Binet beschrijft, wil hij ook tot fysiek lelijke misbaksels maken. Allemaal hebben ze rattenkoppen of een paardenhoofd. Zijn verzetshelden daarentegen hebben allemaal op zijn minst fonkelende ogen, en ook als ze overduidelijk puur lelijk moeten zijn geweest roemt hij hun uitstraling. Deze neiging doet mij onwillekeurig denken aan de stelling: alle joden hebben een haakneus.

Vooral omdat deze neiging verder dan alleen maar het fysieke. Alle Duitse soldaten én Duitse burgers worden door Binet omschreven als ellendelingen waarvan het uiteraard niet erg is als er een paar sneuvelen door kogels van zijn helden. Terwijl de soldaten ook vaak maar jochies in dienstplicht waren, en wie Duits geboren is natuurlijk nog geen erfelijke slechtheid in zich heeft.

Binet maakt het nog bonter. Hij noemt de beslissing van een Tsjechische koning om Duitse gastarbeiders te importeren, in nota bene 1200 na christus, een “historische fout”…. alleen maar omdat Hitler er 700 jaar later misbruik van zou maken.

Dit lezende bekroop mij een sterk gevoel van Blut-und-Boden-denken. Hoe kan iemand die een boek wil schrijven tegen het naziregime deze denkfout maken?

Verzet

Binet zelf vindt verder dat hij met zijn roman recht heeft gedaan aan zijn helden, en bewezen heeft dat het harde verzet altijd tot de beste resultaten heeft geleid. Ook daar ben ik naar aanleiding van zijn eigen geschrift nog bepaald niet van overtuigd. Het strategisch belang van de dood van Heijdrich is hoogst twijfelachtig, en door de represailles naar aanleiding van de aanslag zijn duizenden onschuldige burgers omgebracht. Hele dorpen zijn platgebrand en is feitelijk het hele Tsjechische verzet ontmaskerd en opgepakt.

Maar Binet stelt daar doodleuk tegenover dat de aanslag volgens hem alleen al zin had omdat doordat de Duitsers deze represailles uitvoerden de mondiale publieke opinie zich tegen hen keerde. Hierbij valt mijn mond open van verbazing. Dit is als de Holocaust leuk vinden omdat daarmee tenminste duidelijk werd dat de nazi’s zo een akelige filosofie hadden. De wereld op zijn kop.

Stijl

En dan de schrijfstijl. Het boek is zeer meeslepend geschreven: de lezer legt het niet weg. Maar de retoriek van helden met fonkelende ogen en schurken met een rattenkop doet af en toe toch meer aan kinderboeken of de boeketreeks denken dan aan literatuur, en de klungelige wijze waarop Binet af en toe zijn eigen liefdesleven op halfslachtige wijze met het verhaal probeert te verweven is ronduit gênant.

Postmodern

Naar mijn mening is de opdracht die Binet zichzelf gegeven heeft om zich bij de feiten te houden sowieso onmogelijk. Ieder oplepelen van feiten door middel van woorden wordt immers gekleurd door interpretatie. Dus ook als Binet een boek geschreven had over zijn eigen leven, over zaken waar hij met zijn neus dagelijks zelf bij zat, was zijn boek fictie gebleven.

Mij lijkt dat echter geen ramp. Een schrijver gebruikt naar mijn idee dan ook geen beelden om iets of iemand uit het werkelijke leven recht te doen, maar om zijn eigen interpretatie, zijn eigen fictie, aan de lezer over te brengen. Mijns inziens is fictie dan ook bepaald niet “kinderachtig”. Het is de kern van literatuur.

In sommige recensies wordt dit boek een postmoderne roman genoemd. In zoverre terecht waar de postmoderne literatuur zich kenmerkt door het centraal stellen van de moeilijke relatie tussen feit en fictie, waarbij de auteur vaak ook tot onderwerp wordt van zijn eigen boek. Dit wordt dan meta-fictie genoemd.

De kern van de postmoderne filosofie echter, de stelling dat een absolute waarheid niet bestaat, wordt in het boek juist ontkend. Integendeel, het boek is tot het einde toe een pleidooi voor de zoektocht naar die absolute waarheid, en daarmee de getuigenis van een mijns inziens nogal verdacht zwart-wit denken.

Conclusie

Dit boek zou voor wie het zo wil lezen te interpreteren zijn als een poging van de schrijver om het idee om “de waarheid” op te schrijven, in het belachelijke te trekken, zoals in een echte postmoderne roman gebeurt. Ook zou het boek een prachtige afrekening kunnen zijn met de neiging om in zwart-wit-stellingen te denken, en zo zelfs in de valkuil te lopen onbedoelde rassentheorieën op te stellen. Of het zou een afrekening kunnen zijn met de blindheid van de verering van de mensen die deelnamen aan het gewapend verzet. En dit alles dan subtiel in het belachelijke getrokken door een bombastische schrijfstijl.

Wat dat betreft vond ik het ook een prachtig boek om te lezen. Ik heb alleen niet het idee dat de schrijver dit zo bedoeld heeft. En ook zie ik hier in de onverdeeld lovende recensies niets van terug. Het geheel komt op mij dan ook over als een net iets te goed geslaagde literaire versie van dertig minuten van Arjan Ederveen, waarvan niet alleen de argeloze kijker, maar ook de maker de diepere laag ontgaat.

Reacties (14)

#1 Lommers

HHhH is zeker een prachtig boek, maar toch maakte “De welwillenden” van Jonathan Litell een stuk meer indruk op me, niet voor niets geeft Binet ook aan behoorlijk van zijn stuk te zijn gebracht door het uitkomen van “De Welwillenden”.

Ook de zin “‘Mensenbroeders, laat me u vertellen hoe het is gegaan.’ ” is een echte instand-klassieker.

Neemt niet weg dat Binet’s werk voor mij behoorlijk vernieuwend over kwam en een va de meest orginele WWII boeken is van de laatste jaren.

  • Volgende discussie
#2 Mokumman

HHhH is zonder meer een meeslepend boek. Ik kan me niettemin vinden in deze recensie. Binet doet een aantal heel interessante dingen, zoals laten zien hoe anderen in o.a. films hebben geprobeerd de geschiedenis te reconstrueren. De spanningsboog die hij creëert en tot een climax komt laat komen als de plegers van de aanslag in een kerk zitten, is ongekend. Aan de andere kant zit er geen echte ontwikkeling in de karakters van de hoofdpersonen en lijken er alleen goed en slechte mensen te bestaan in het verhaal. Dat is niet echt literair te noemen. Daarnaast had Binet zichzelf en zijn vriendinnen volledig buiten het verhaal moeten houden, het levert geen relevante informatie op.

Binet is duidelijk een romanticus en had waarschijnlijk zelf in het verzet willen zitten. Blijkbaar is dat ook de manier waarop mensen over de oorlog willen lezen. Geen ‘saaie’ dikke biografieën (Gitta Sereny – Verstrikt in de waarheid) maar gewoon een spannend verhaal.

Een andere interessante vraag is nog hoe dit boek zich verhoud tot volledig verzonnen verhalen zoals ‘Siegfried’ van Harry Mulisch.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#3 HansR

Allemaal hebben ze rattenkoppen of een paardenhoofd. Zijn verzetshelden daarentegen hebben allemaal op zijn minst fonkelende ogen, en ook als ze overduidelijk puur lelijk moeten zijn geweest roemt hij hun uitstraling.

Franse propaganda heeft meer finesses dan u denkt.

Fransen hebben door de geschiedenis heen zich het (katholieke) aura van de perfecte mens aangemeten en alle ellende is altijd de (politieke) schuld van de ander. De hele analyse van de 19e eeuw via de vrede van Versailles naar WOII is vergeven van Franse arrogantie.

Is dat ook een laag in het boek?
(wat ik overigens niet ken)

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 Klokwerk

@HansR: Tsja, het zou inderdaad op die manier ook een in het belachelijke trekken kunnen zijn van de Franse geschiedschrijving, indien het waar is wat u zegt (wat ik eerlijk gezegd niet kan beoordelen). Maar laten we niet de Binettiaanse fout maken gelijk te zeggen dat dit komt doordat Binet een Fransman is. De grootste relativisten in de filosofie zijn immers óók Fransen: postmoderne filosofen als Foucault, Lacan en Derrida zijn zó verdomd relativistisch, dat de meeste mensen er geen touw meer aan vast kunnen knopen ;).

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5 Krekel

Waarom zeggen jullie steeds HHhH als het boek HhhH heet?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#6 Jeroen Schreurs

@Krekel Het boek heet van origine HHhH. In de Nederlandse vertaling is het HhhH geworden – waarom mag Joost weten.

@Klokwerk Misschien moet je het boek nog eens herlezen zonder je door Binets zeer goede techniek in de luren te laten leggen. Probeer eens naar de verteller te kijken zonder hem meteen met de schrijver Binet te identificeren. Misschien dat je dan begrijpt waarom recensenten het een postmoderne roman noemen – en een steengoede ook nog!

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 Krekel

@6,

”In de Nederlandse vertaling is het HhhH geworden – waarom mag Joost weten.”

Ik heb Joosts gedachten gelezen (nog een hele klus trouwens, met die chakra-wall) en ik kan je vertellen dat het komt doordat de Duitse gewoonte het zelfstandig naamwoord met een hoofdletter te schrijven (Himmlers Hirn heißt Heydrich = HHhH) niet gedeeld wordt door het Nederlands (Himmlers hersenen heten Heydric = HhhH).

Maar nu snap ik het inderdaad. Dank.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#8 Jeroen Schreurs

@7 ik weet waar HHhH voor staat. Ik vind het alleen vreemd dat de vertaalster of uitgever er voor gekozen heeft om er HhhH van te maken. In het originele Franse boek is er voor het Duitse HHhH gekozen. Waarom is er in de Nederlandse vertaling voor gekozen om de titel mee te vertalen terwijl het in het origineel verwijst naar een niet vertaald Duitse acroniem? Dat was wat ik me afvroeg. Maar goed, het is een detail.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#9 HansR

@8
Titels worden – terecht of onterecht – vaker vertaald.
Het recht van de vertaler of de uitgever?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#10 Yevgeny Podorkin

Dat verhaal van twee Tsjechoslowaakse parachutisten die naar Londen gestuurd worden om Heydrich te vermoorden heeft zijn vader hem in zijn kinderjaren verteld en misschien had hij connecties in het verzet weetjijveel dan onderga je w.s. de Kuifje- experience: stripboeken die zoals u weet zeker de eerste edities ook allemaal “fout” waren en waarvan de beelden nooit van het netvlies verdwijnen en het jeugdsentiment aldus zorgt dat op termijn fictie & werkelijkheid niet meer van elkaar te onderscheiden zijn.

Of zo.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#11 Klokwerk

@Jeroen Schreurs: Zoals je ziet heb ik het juist een beetje op die manier gelezen, maar ben ik er niet van overtuigd dat de schrijver dit zo bedoeld heeft en/of de meeste lezers dit op oppakken. Het wordt in andere recensies die ik heb gelezen ook niet geduid. (En ik heb er een heel aantal Nederlandse en internationale recensies op nageslagen.)

Overigens is er een verschil tussen postmoderne literatuur en postmoderne filosofie. Het lijkt in de tekst boven inderdaad misschien alsof ik die aan elkaar gelijk stel, maar dat is niet het geval.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#12 hansje ter horst

Een absoluut geweldig boek.
Niemand neemt mij de geweldig interessante inhoud daarvan af.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#13 Jeroen Schreurs

@Klokwerk je blijft het met die literaire kritiek altijd wel met elkaar oneens – hoewel ik hier natúúrlijk gewoon helemaal gelijk heb.

Maar jij hebt gelijk dat meer mensen/recensenten het boek niet zo gelezen hebben. Ben ik het ook allemaal niet mee eens.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#14 Klokwerk

Dan werd het dus hoog tijd dat we het eens goed gingen duiden Jeroen ;).

  • Vorige discussie