GC?s ZondagMatinee: Het Forer effect

Wat is er heerlijker dan op zondag de tijd te nemen voor een onthaast stukje televisie? In GC’s Zondag Matinee elke week speciaal voor uw kijkgenot een fascinerende documentaire, een spraakmakend TV-programma of een bijzonder (leuk) cabaretfragment.

Deze zondagmiddag weer tijd voor uw favoriete huismentalist: Derren Brown. U kent ze wellicht wel, de ?persoonlijke horoscopen? die op basis van uw geboortegegevens speciaal voor u op maat worden gemaakt. Nee, we hebben het dan niet over die ene regel die op ?alle stieren? betrekking heeft. Of alle andere vormen van horoscopen die u in de krant en/of uw favoriete weekblad aantreft. Het gaat vandaag puur om ?de persoonlijke horoscopen?, horoscopen die tegen een betaling ?speciaal voor u gemaakt worden?. On Kado tegeven aan familie bijvoorbeeld.

Derren zag een gat in de markt en dacht: dat kan ik ook. In het onderstaande filmpje maakt hij een persoonlijke horoscoop voor drie groepen van vijf (jonge) vrijwilligers uit Londen, Barcelona en Los Angeles. Ze geven Derren een envelop met daarin hun geboortedatum, de omtrek van hun hand en een persoonlijk voorwerp. Hij neemt deze spullen mee, laat een tijd op zich wachten en komt dan terug met een uitgebreide analyse die ze zorgvuldig moeten doorlezen. Filmpje!

Eerst het filmpje, dan pas lezen:

Jaaaaa, het was ongelooflijk. ?Ik begrijp niet hoe het zo goed kon kloppen. En ‘Ik had het gevoel dat het heel goed samenvatte wie ik ben.’ ‘Het klopte voor 95 procent’ horen we voorbij komen. Ook lijkt het even te duren voordat het spreekwoordelijke kwartje valt en het geen toeval is dat iedereen zijn ?eigen? horoscoop weer in handen kreeg.

Dit was een oude truc, die in 1948 voor het eerst werd toegepast door de psycholoog Bertram Forer. Hij ontdekte dat mensen de neiging hebben om zichzelf te herkennen in vage en algemene persoonlijkheidstyperingen. Dit zogenoemde ‘barnumeffect‘ neemt toe naarmate de betrokkenen er sterker van overtuigd zijn dat de beschrijving speciaal voor hen is gemaakt. Lees bijvoorbeeld even, ter illustratie, de volgende tekst alsof het om een beschrijving ging van u eigen persoonlijkheid:

U hebt het nodig dat andere mensen u graag zien en u bewonderen, maar toch blijft u kritisch voor uzelf. Hoewel u enkele zwakheden hebt in uw persoonlijkheid, kan u die doorgaans goed compenseren. U heeft een aanzienlijk ongebruikt talent dat u nog niet tot uw voordeel hebt gebruikt. Hoewel u discipline en beheersing uitstraalt, voelt u zich regelmatig zorgelijk en onzeker. Soms twijfelt u er ernstig aan of u de juiste beslissing hebt genomen of het juiste heeft gedaan. U verkiest een bepaalde hoeveelheid afwisseling, en wordt ontevreden wanneer u gehinderd wordt door beperkingen. U bent er ook trots op een onafhankelijk denker te zijn en u aanvaardt andermans mening niet zonder bevredigend bewijs. Maar u vond het onverstandig om uzelf zomaar bloot te geven voor de anderen. Soms bent u extravert, vriendelijk, gezellig in de omgang, terwijl u op andere momenten introvert, behoedzaam en gereserveerd bent. Sommige van uw ambities zijn niet geheel realistisch.

?Herkenbaar?? Het effect zal ongetwijfeld niet zo sterk zijn wanneer u niet wist waar dit stuk overging en er niet al bij voorbaat was vastgesteld dat ?velen? zich in bovenstaande omschrijving kunnen vinden. Toch lijkt niets menselijks ons vreemd en kan iedereen zich wel een situatie voorstellen waarin deze eigenschappen ?naar boven? kwamen. De uitspraken worden namelijk pas persoonlijk doordat de lezer ze inkleurt met eigen ervaringen en interpretaties.

Forer verklaarde deze ?herkenning? door de menselijke lichtgelovigheid. Mensen lijken verklaringen over zichzelf te aanvaarden in verhouding tot hun wens dat deze verklaringen juist zijn. En daarmee dus niet in verhouding tot de empirische juistheid van de verklaringen gezien door een objectieve bril. We hebben dan ook de neiging om twijfelachtige, zelfs onjuiste verklaringen op onszelf te betrekken als ze ons voldoende positief of vleiend overkomen. Net zoals de meeste autorijders die allemaal geloven dat ze beter rijden dan de gemiddelde chauffeur bijvoorbeeld. Het is dan ook niet altijd de verklaring die juist is, maar eerder onze eigen vrije interpretatie van eventuele onjuiste verklaringen die er een mooi kloppend en passend verhaal van maakt. Zeker als ze positief zijn gesteld, zal de gemiddelde mens die met liefde en plezier via allerhande kronkels op zichzelf toepassen.

Zo waren de deelnemers aan de demonstratie van Derren op het oog allemaal van ongeveer dezelfde leeftijd. Dat biedt de mogelijkheid om ?de reading? beter op ?het individu? af te stemmen. Alleen al om die reden kan een geboortedatum een behoorlijk ‘verklarende’ factor zijn.