Zorgen over behandeling van mensen in vreemdelingendetentie

Het Meldpunt Vreemdelingendetentie maakt zich zorgen over de behandeling van ‘circa 310’ mensen die nog in detentie zitten op Schiphol en Rotterdam Airport. Het is onduidelijk waarom zij niet kunnen worden vrijgelaten zolang uitzetting niet mogelijk is.

Op 21 maart schreef ik dat in verband met het coronavirus enkele groepen mensen uit vreemdelingendetentie waren vrijgelaten, maar sindsdien lijkt er weinig meer te zijn gebeurd. In een schriftelijk overleg met de Tweede Kamer meldt staatssecretaris Broekers-Knol dat de bezetting in de detentiecentra is gedaald van ‘circa 460’ mensen op 31 januari tot ‘circa 310’ mensen op 2 april. Onder de mensen die zijn vrijgelaten zijn in elk geval ongeveer 70 Dublinclaimanten, een groep uitgeprocedeerde asielzoekers en in elk geval één persoon die naar de rechter is gestapt.

De staatssecretaris laat desgevraagd weten dat ze in de oproep van de Hoge Commissaris van de Mensenrechten van de Raad van Europa en verschillende mensenrechtenorganisaties ‘geen aanleiding’ ziet tot ruimere vrijlating. Niet iedereen die nog vastzit heeft ‘criminele antecedenten’, maar het is onduidelijk hoeveel mensen in die categorie vallen en waarom mensen die geen gevaar vormen voor de samenleving niet kunnen worden vrijgelaten (bijvoorbeeld met een meldplicht).

Zicht op uitzetting

De maximale duur van vreemdelingenbewaring is in beginsel 6 maanden maar kan verlengd worden tot maximaal 18 maanden. Het Meldpunt Vreemdelingendetentie en Amnesty riepen in maart op tot vrijlating omdat er momenteel geen zicht op uitzetting binnen een ‘redelijke termijn’ is, vanwege beperking van het internationale reisverkeer. De Dienst Terugkeer en Vertrek is dan ook goeddeels gestopt met het voeren van terugkeergesprekken.

Volgens de staatssecretaris is de coronacrisis slechts een ‘tijdelijk beletsel voor de verwijdering [van de persoon]’ dat niet maakt dat het zicht op uitzetting ontbreekt. Dit standpunt is in enkele rechtszaken bevestigd door de rechter. Totdat ‘zich een mogelijkheid voordoet’ dat de persoon kan worden uitgezet kan de Dienst Terugkeer en Vertrek de ‘verwijdering’ voorbereiden, wat blijkbaar detentie gedurende die periode rechtvaardigt. Het wordt in het schriftelijk overleg niet duidelijk waarom het nodig is dat mensen gedurende die (onbepaalde) tijd in detentie moeten blijven.

Maatschappelijke belangen

Bij verlenging van de termijn worden zowel individuele omstandigheden als maatschappelijke belangen afgewogen. Om dit uit te leggen geeft de staatssecretaris wel voorbeelden van maatschappelijke belangen maar niet van individuele omstandigheden, waarbij vooral kwetsbare gezondheid zeer relevant zal zijn. Zo noemt de staatssecretaris ‘vreemdelingen met zware criminele antecedenten of overlastgevers’, waarvoor er volgens haar ‘een zwaarwegend maatschappelijk belang [is] om de bewaring op te leggen of te continueren’.

Een andere situatie die de staatssecretaris noemt is als een persoon nog niet over geldige reisdocumenten beschikt. Dit is dus een groep die niet vastzit vanwege criminele antecedenten en dus geen potentieel gevaar vormt voor de samenleving. Daarnaast zullen er nog andere gronden zijn voor verlenging – het zijn twee voorbeelden – maar die bespreekt de staatssecretaris niet. Ze meldt ook niet hoeveel mensen er in die twee genoemde categorieën vallen.

Geen speciale richtlijnen

Desgevraagd zegt de staatssecretaris dat het RIVM ‘niet specifiek op de situatie in vreemdelingendetentie [heeft] geadviseerd’. De algemene richtlijnen voor vermijding van besmetting zijn zo goed als het kan vertaald naar de situatie in de detentiecentra (en gevangenissen). De staatssecretaris erkent wel dat ‘de gesloten omstandigheden in de Penitentiaire inrichtingen in Nederland naar hun aard echter afwijkend [zijn] van de vrije maatschappij’ wat met zich meebrengt dat de invulling van de richtlijnen ‘op onderdelen kan afwijken’. Het wordt niet duidelijk waarom er geen speciale richtlijnen zijn opgesteld voor deze speciale omstandigheden.

Zowel de SP als GroenLinks vragen de staatssecretaris om te reageren op de oproep van de Hoge Commissaris van de Mensenrechten van de Raad van Europa op 26 maart, waarin zij overheden verzoekt om mensen ‘to the maximum extent possible’ vrij te laten uit vreemdelingdetentie. De Commissaris schrijft dat detentie alleen gerechtvaardigd is als er zicht op uitzetting is en dat ‘this prospect is clearly not in sight in many cases at the moment.’ Daarnaast wijst de Commissaris erop dat de uitvoering van de maatregelen in veel detentiecentra moeilijk of onmogelijk is – zo ook in Nederland, getuige het feit dat iedereen die vastzit op Rotterdam Airport nog in tweepersoonscellen zit.

Voorkomen van inhumane behandeling

Wat ontbreekt in de bevraging van de staatssecretaris – en eerder de minister – is een verwijzing naar de richtlijnen van verschillende organisaties zoals de Raad van Europa en de WHO omtrent de situatie in detentiecentra. Vanuit de Raad van Europa heeft niet alleen de Hoge Commissaris van de Mensenrechten zich uitgesproken, ook heeft de Commission for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT) tien principes geformuleerd voor de behandeling van mensen in detentie.

Het Meldpunt Vreemdelingendetentie beschouwt deze tien principes in een brief (pdf) aan de CPT, mede aan de hand van informatie die het meldpunt krijgt van mensen in detentie. Naast het feit dat het onmogelijkheid is om voldoende afstand te houden in tweepersoonscellen is er regelmatig een gebrek aan zeep en warm water. Omdat veel medisch personeel vanuit huis werkt, heeft het meldpunt twijfels over het monitoren van de gezondheid van mensen (‘it is difficult to effectively monitor the health of the detainees from a video screen’).

Omdat vreemdelingendetentie geen strafrechtelijke grond heeft zouden er minder restricties moeten zijn dan in een gevangenis, maar dat is momenteel niet het geval. Het dagprogramma in de detentiecentra is beperkt omdat er gewerkt wordt met een halve personeelsbezetting. Het meldpunt wijst erop dat arbeid, bijvoorbeeld het maken van mondkapjes zoals in verschillende gevangenissen gebeurt, niet openstaat voor mensen in vreemdelingendetentie. Het meldpunt sluit niet uit dat de mensen die in isolatie zitten onvoldoende contact hebben met anderen – een ander principe voor humane behandeling.

Naast zorgen over de omstandigheden in de detentiecentra trekt het meldpunt bij het CPT aan de bel over de gebrekkige waarborging van het klachtrecht.

Alternatieven voor detentie

Het CPT roept overheden op om te zoeken naar alternatieven voor detentie, maar dat lijkt de overheid voor deze ‘circa 310’ mensen niet te willen doen. Betogen dat er nog zicht op uitzetting is terwijl het volstrekt onduidelijk is wanneer mensen naar een ander land kunnen reizen is discutabel, zeker omdat dat niet enkel afhangt van het Nederlandse beleid maar ook van andere landen. Het is onduidelijk waarom voor de mensen die wachten op reisdocumenten detentie niet vervangen kan worden door een meldplicht. Dat geldt mogelijk voor een grotere groep mensen die geen ‘zware criminele antecedenten’ heeft.

Om te kunnen beoordelen of de continuering van vreemdelingendetentie gerechtvaardigd is, is het nodig om preciezer inzicht te krijgen in wie die resterende ‘circa 310’ mensen zijn. Een deel daarvan heeft strafbare feiten gepleegd, maar niet iedereen is een gevaar voor de samenleving. Bovendien is het onbekend hoeveel van hen kwetsbaar zijn voor coronabesmetting vanwege hun leeftijd of gezondheid. Volgens de CPT-principes zou voor hen in elk geval speciaal beleid gemaakt moeten worden, in plaats van dat zij elk individueel de rechter moeten vragen om vrijlating.