Zijn wij ons brein (4)?

‘We moeten vrije wil vooronderstellen, niet alleen voor alledaagse ethische begrippen als schuld en verantwoordelijkheid, maar ook als we wetenschap als een menselijke praktijk willen begrijpen,’ stelde dr. Thomas Müller gisteren. Vandaag is psychiater dr. Iris Sommer aan het woord. In onderzoek naar de werking en functies van hersenen wordt vaak geschermd met plaatjes van fMRI-scans. Na de filosofische inbreng van Müller geeft Iris Sommer verheldering rondom de praktijk van fMRI en beantwoordt de vraag: wat hebben we eigenlijk aan fMRI?

Er was eens een baron Von Munchhausen, die zichzelf aan zijn eigen haren uit een moeras trok. Bij hersenonderzoek is er wel eens de neiging geweest te werk te gaan als deze baron. Iris Sommer: ‘fMRi werd nogal eens gebruikt om open deuren in te trappen. Zoals onderzoek dat Alzheimerpatiënten in de scanner geheugentaken liet uitvoeren, om te concluderen dat er een verminderd werkgeheugen was. Het ergerlijke is dat de bevindingen op de scan in zulke studies vaak als oorzakelijk worden gezien. Onzin natuurlijk! Stel dat we met fMRI de activiteit in de beenspieren zouden meten van iemand die hardloopt, en dat vergelijken met iemand die wandelt. Je hoeft geen psychiater te zijn om te begrijpen dat de beenspieren een hogere activiteit vertonen bij de persoon die hardloopt. Als we de parallel met cognitie doortrekken, zouden we dan dus concluderen dat de wandelaar niet harder kan omdat zijn beenspieren minder actief zijn! fMRI geeft een weerspiegeling van de activiteit in de hersenen, niet meer en niet minder. Over de richting van de causaliteit vertelt het je niets.’

Het draait om de n

Wanneer hebben we dan wel wat aan fMRI? Volgens Sommer is de methode niet volledig zinloos, je moet er alleen op de juiste manier mee omgaan. Dit betekent dat onderzoek met fMRI pas zinvol wordt wanneer je grote groepen vergelijkt. ‘Ik zeg niet graag iets lelijks over fMRI, want ik ben dol op deze techniek, maar hier kan ik niet omheen: de standaardvariatie van deze methode is allerbelabberdst. Bijna net zo groot als de gemeten activiteit. Wil je een zinnige vergelijking maken tussen twee groepen, dan zul je dus een flinke n nodig hebben.’

‘De interessantste vraagstellingen vind ik die waarin juist geen verschil in gedrag is, maar wel een verschil in breinactivatie. Patiënten met schizofrenie horen stemmen die niemand anders kan horen. Hun hersenen registreren geluid, maar laten ook taalproductie zien, zowel in de linker- als in de rechterhersenhelft. Wanneer je gezonde mensen vraagt om zich een stem in te beelden kun je zo’n zelfde activatiepatroon niet ontdekken.’

Potentie

Draagt fMRI de mogelijkheid in zich psychiatrische patiënten te helpen? Prof. dr. Jan van Gijn beantwoordde deze vraag met de verklaring dat fMRI weinig kan vertellen over individuen, maar wel kan informeren over ziektes en aandoeningen. Iris Sommer lijkt het hiermee eens te zijn. ‘fMRI heeft ons veel geleerd over de pathofysiologie van neurologische en psychiatrische ziektebeelden. Wij zetten deze kennis in voor de patiënten: enerzijds om hen uit te leggen wat er in hun hoofd gebeurt, anderzijds om nieuwe behandelingen te ontwikkelen. Dus het antwoord op de vraag of fMRI de kliniek kan helpen is volmondig: ja! Als die verdraaide variabiliteit tussen metingen maar eens verminderd kon worden…’

Morgen

Alle organismen die er zijn, zijn voorlopige eindproducten van de evolutie. Maar in hoeverre heeft die evolutie ons dan bepaald? Morgen is hoogleraar Gedragsbiologie Johan Bolhuis aan het woord in de kettingreactie over het brein. Zijn we vrij in ons handelen of bepaalt de aap in ons wat we doen?

* Dit artikel is een samengevatte versie. In april verschijnt een bundel met alle volledige reacties.