Yeshayahu Leibowitz over ‘Judeo-Nazisme’

DOCUMENTAIRE - Tijdens zijn leven waarschuwde de Israëlische publieksintellectueel Yeshayahu Leibowitz keer op keer voor het pad naar nationalisme, racisme en fascisme. Het zijn profetische woorden gebleken.

Het betitelen van Israël als ‘nazistaat’ wordt in de regel veroordeeld als antisemitische retoriek.

Niet ten onrechte: doorgaans heeft het de bedoeling Israël (en per implicatie: Joden) als het ultieme kwaad in de wereld voor te stellen, of in een perverse omkering de voormalige slachtoffers van de Holocaust nu zelf in de rol van de grootste beulen te kunnen hullen en daarmee de Europese medeplichtigheid aan de Holocaust moreel te doen verschrompelen.

Toch zal niemand de Joods-Israëlische intellectueel Yeshayahu Leibowitz (1903 -1994) van antisemitisme kunnen beschuldigen als deze spreekt van een ideologische trend binnen Israël richting wat hij ‘Judeo-Nazisme’ noemt. Niet alleen was Leibowitz zelf orthodox-joods, maar ook was hij zestig jaar lang actief in het publieke debat in Israël. Amos Oz noemde hem ‘een van de grootste denkers van onze tijd’.

Van religieuze naar nationale identiteit

In het kort komt Leibowitz’ argumentatie hier op neer:

Met de emancipatie en assimilatie van de Joden in de 19e eeuw heeft er een wezenlijke verschuiving plaatsgevonden in het karakter van het Jodendom. Het kenmerkende aan het Joodse volk was tot dan duizenden jaren lang de Joodse godsdienst geweest; men had geen eigen land, geen gemeenschappelijke spreektaal, geen wereldwijd gedeelde cultuur, maar men had de religie die Joden samenbond en hen maakte tot wat ze waren.

Het verlies van die kenmerkende identiteit door het massaal loslaten van de religie leidt tot een existentiële crisis in het Jodendom: wat hebben Joden nog gemeenschappelijk? Wat geeft de Joodse identiteit nu nog inhoud? Het zionisme heeft een uitweg geboden uit die crisis. Wat Joden samenbond was nu niet langer hun religieuze identiteit, maar vooral hun etnisch-nationale identiteit, verbonden aan een geografisch bepaalde regio: een eigen land, een eigen staat. Nationalisme gaf Joden hun gevoel van eigenheid en identiteit terug.

Dit leidt in de optiek van Leibowitz echter onvermijdelijk tot een vorm van Blut-und-Boden-ideologie. En al helemaal wanneer de staat de religie coöpteert tot staatsreligie. De Joodse godsdienst kan dan niet langer haar profetische rol als kritische tegenhanger van de staat spelen. Dit moet wel tot fascisme leiden, zegt Leibowitz.

Bezetting en onderdrukking

De beslissende stap richting Judeo-nazisme ziet Leibowitz in de bezetting van de Westelijke Jordaanoever na de Zesdaagse Oorlog. Kon je aanvankelijk nog zeggen dat dit werd vastgehouden als onderpand om over vrede met Jordanië en de Arabische wereld te kunnen onderhandelen; inmiddels is duidelijk dat Israël de Westelijke Jordaanoever in haar greep wil houden, en om dat te kunnen blijven doen de Arabische bevolking moet onderdrukken. Enkel omdat die de verkeerde etnische achtergrond hebben.

Dat leidt tot barbarij, aldus de hoogleraar. Niet alleen in de steeds repressievere en fascistoïdere maatregelen die het overheidsapparaat moet nemen om de Arabieren onder controle te houden, maar ook wat betreft de mentaliteit van de Israëlische bevolking jegens die Arabieren.

Profetische blik

Leibowitz’ waarschuwingen krijgen een profetische klank nu we zien dat Israëlische parlementariërs en rabbijnen oproepen tot massaslachtingen onder Palestijnen; dat Israëlische kabinetsleden propageren dat het executeren van honderden Palestijnen moreel geen probleem is of dat men de Palestijnen een koekje van eigen deeg moet geven door daadwerkelijk hele dorpen en steden te bombarderen; en dat jonge Israëli’s op sociale media openlijk oproepen om zoveel mogelijk Arabieren af te slachten.

Het biedt een schokkend inkijkje in de huidige mentaliteit in brede lagen van de Israëlische samenleving.

In 1991 maakte Benny Brunner de documentaire A Philosopher for all Seasons: Yeshayahu Leibowitz (Humanistisch Verbond). Het is de moeite waarde om de gesprekken met Leibowitz en zijn tijdgenoten (Tom Segev, Amoz Oz, Gideon Samet, Asa Kasher, B. Michael, Abraham B. Yehoshua) bijna vijfentwintig jaar later nog eens op je in te laten werken.

Zeven kenmerkende citaten:

Over racistisch nationalisme:

Ook bij ons vind je een nazi-mentaliteit. Een nazi-mentaliteit bij uitstek. Een Jood die een Arabier heeft vermoord wordt meestal gezien als een dappere held. Dat komt heel vaak voor. Neem nu het geval in Risjon Letsion. Een Joodse man pakte een geweer en ging de straat op. Niet omdat er een aanslag was gepleegd of met stenen werd gegooid. Nee, hij stapte zomaar naar een verzamelpunt van Arabieren die werk zoeken en schoot zonder reden zeven Arabieren dood. Maar in brede kring werd toen gezegd: Goed zo! In heel brede kring. Jammer dat het er maar zeven waren, zei men.

En het dringt zelfs door tot het justitieel apparaat. Ik heb laatst nog gelezen over het proces van die man uit een nederzetting die geschoten had op een schoolplein van een Arabische meisjesschool. Een meisje werd doodgeschoten. Hij kreeg een gevangenisstraf van anderhalf jaar. Meer niet. Omdat het niet zijn bedoeling was haar te doden. Hij schoot zomaar op dat plein. Stel u voor dat een Arabier op een Joods schoolplein had geschoten.

Over de corrumperende invloed van de bezetting:

Na de Zesdaagse Oorlog veranderde Israël ineens in een apparaat dat een ander volk onderwerpt aan gewelddadige Joodse overheersing. Sindsdien doen we niets anders dan deze overheersing in stand houden.

De feiten spreken voor zich: bijvoorbeeld dat het Israëlische leger, uitgerust met de beste Amerikaanse wapens, heldhaftig een strijd voert met een onbewapende bevolking. Of het feit dat dit heldenleger in de afgelopen twee jaar honderdvijftig kinderen vermoord heeft, in de leeftijd van drie maanden tot veertien jaar. Een onuitwisbare vlek op de geschiedenis van het Joodse volk.

Joodse generaals, ja, Joodse generaals, gaven het bevel om gevangenen de armen en benen te breken. En daar wordt gehoor aan gegeven. Dat is nog het allerergste. Generaals die moordenaars zijn, dat komt overal voor. Wat ik erg vind is dat hun bevelen uitgevoerd worden.

Over de ‘bevel is bevel’-mentaliteit die hand over hand het justitieel en maatschappelijk denken overneemt:

Ik word aangevallen omdat ik vind dat bevelen geweigerd moeten worden. Dat was het pleidooi van Eichmann: ‘Ik heb als officier gehoor gegeven aan wettige bevelen.’ Let wel: wettig. (..)

– “Het bevel om Palestijnen de botten te breken was ook wettig. Wij gebruiken dus dezelfde argumenten als dat onmens Eichmann?”

Ja, dat zijn nu precies de dingen waarover ik schrijf en praat.

– “Maar de meeste Israëli’s zien dat niet zo.”

Tja, de meeste Duitsers zagen dat ook niet zo. Daarom zeg ik dat we op weg zijn naar een judeo-nazisme.

Over de evolutie van Jodendom als godsdienst naar Jodendom als etnisch-nationale identiteit:

Uit die crisis is het verschijnsel ontstaan van Joden voor wie de nationale, politieke onafhankelijkheid de inhoud is geworden van hun nationale identiteit. Omdat ze geen andere Joodse inhoud kennen. ’t Begon in de 19e eeuw. Voor die Joden betekent hun joods-zijn het streven naar nationale en politieke onafhankelijkheid. Daarmee verandert het nationalisme van iets existentieels, van een essentie die niet afhankelijk is van een doel, in een program. En dan heb je te maken met het soort nationalisme dat tot barbaarsheden leidt, tot barbarisme.

Laat ik in dit verband de 19e eeuwse denker Franz Grillparzer aanhalen. Grillparzer heeft toen al gewaarschuwd voor de weg die leidt von der Humanität durch Nationalität zur Bestialität. Van menselijkheid, via nationalisme naar beestachtigheid. (..) En dat was vervolgens de weg die het Duitse volk volgde tot het eindpunt. En wij zijn die weg opgegaan na de Zesdaagse Oorlog.

– “Gelooft u echt dat we het dieptepunt kunnen bereiken dat de nazi’s bereikt hebben?”

Áls we de huidige politieke lijn voortzetten, komen we er zonder meer!

– “Verwacht u ook vernietigingskampen voor de Arabieren, zoals Auschwitz?”

Zelfs dat sluit ik niet uit. Hoe dan ook sluit ik een massale slachting niet uit áls we deze lijn voortzetten.

Over het Jodendom als Israëlische staatsgodsdienst:

Ik wil dat de staat de godsdienst in zijn macht houdt, zei hij [Ben Goerion]. En zo is het nu ook in Israël. De officiële godsdienst van Israël, met de nadruk op officieel, is simpelweg een afdeling van het overheidsapparaat. Of zoals ik dat noem: de maîtresse van de staat. (…) en wat in Israël het godsdienstig bestel heet, dat zijn gewoon de pooiers van die hoer die de officiële godsdienst van de staat Israël is. En dat wilde Ben Goerion.

Over de godsdienst als tegenwicht voor fascisme:

Alleen een fascist ziet het bestuursapparaat van de staat als een op zichzelf staande waarde. Wie geen fascist is maar ook geen anarchist erkent het belang van een gezaghebbend regime voor het bestaan van de samenleving.

Tegelijkertijd vormt het bestaan van een gezaghebbend staatsapparaat ook een groot gevaar. Zoals een groot historicus uit onze tijd zei: Power always corrupts. Macht corrumpeert altijd. Daarom moet je die aan banden leggen.

In een niet-religieuze, dus seculiere, humanistische wereld bestaan die banden uit humanistische beginselen. Dat hadden de grondleggers van de Amerikaanse grondwet voor ogen toen ze de bindende artikelen van de grond wet de vorm gaven van een verbod op de overheid om over bepaalde dingen te beslissen of zich daar zelfs mee te bemoeien. En dat geldt ook voor een meerderheidsregering.

In de wereld van het historische, traditionele jodendom gaat het niet om het gezag van de meerderheid, maar van de Tora.

Aanvaard je dat gezag, dan leg je de regeringsmacht vanzelf aan banden. Zo ging het dan ook in de joodse geschiedenis, in alle perioden dat de Joden een eigen staat hadden. Zo was het tijdens de Eerste Tempel, toen de profeten niet altijd tegenstanders van de koning waren, maar wel een tegenwicht boden en zichzelf het recht voorbehielden de koning te beoordelen. En zo was ook in de korte periode van de Tweede Tempel. Hoewel de koning in die tijd ook de hogepriester was, stelden de godsdienstgeleerden zich als tegenwicht op.

En ik geloof dat dat de gezondste norm is voor iedere samenleving die een politiek bestel nastreeft dat niet fascistisch is.

Over de urgentie de onderdrukking van de Arabische bevolking te beëindigen:

De voornaamste en doorslaggevende kwestie is: zal de staat Israël erin slagen om zich los te maken van de politieke, nationale en maatschappelijke last die eigen is aan de gewelddadige overheersing van een ander volk? Lukt het Israël niet om zich daarvan los te maken, dan heeft het geen toekomst.