Wie zijn wij eigenlijk?

ACHTERGROND - In de publiciteit is aandacht voor het jongste boek van Abram de Swaan, ‘Compartimenten van vernietiging’. Het gaat over genocidale regimes en hun daders. Miljoenen mensen zijn omgebracht, vooral door de eigen regeringen. De Swaan puzzelt over de daders.

Hannah Arendt en Harry Mulisch waren in Jerusalem, bij het proces tegen Eichmann. Arendt sprak over de ‘banaliteit van het kwaad’; ook Mulisch verbaasde zich over de vlakheid, de raadselachtige leegte van de verantwoordelijke voor de massatransporten naar de vernietigingskampen.

Het begrip ‘banaliteit van het kwaad’ is Arendt behoorlijk kwalijk genomen. Daar zit wel iets in: het kwaad heeft niets banaals, dat is onmetelijk, verschrikkelijk, onbevattelijk. Het zijn de daders, die soms banaal zijn en daardoor intrigerend zijn, meent Abram de Swaan.

Hij vertelt in zijn boek en interviews over het beroemde experiment over gehoorzaamheid van Stanley Milgram. Het gaat om een taal-experiment: een proefpersoon moet woorden leren en krijgt een schok als hij een fout maakt. De proefpersoon is een toneelspeler en kermt realistisch. Het echte object is de persoon, die de schok moet toedienen en het onderzoek is gericht op zijn conformisme. Het gaat om ‘Befehl ist Befehl’ en soortgelijk ontduiken van verantwoordelijkheid.

Het onthutsende van het experiment was dat circa twee derde van de proefpersonen schokken toediende tot 450 volt, waarvan de proefpersoon kon veronderstellen dat deze potentieel dodelijk waren. Maar De Swaan volgt Milgram in zijn belangstelling voor de ongehoorzamen, toch nog wel een derde van de deelnemers.

In het VPRO programma Boeken vertelt De Swaan over een proefpersoon, die te horen kreeg dat hij ‘geen keus’ had en moest doorgaan met het toedienen van schokken van steeds hoger voltage. Deze proefpersoon zei: ‘Ik geen keus? Natuurlijk heb ik keus.’

Milgram had de mogelijkheden noch de kans om juist de weigeraars te onderzoeken. Ook Abram de Swaan biedt vooral speculatie: waarom heeft iemand geen moeite met moorddadige arbeid, waarom de ander wel? Wat heeft het te maken met de aanwezigheid of afwezigheid van algemene empathie? Kan dat worden onderzocht?

De Holocaust heeft diepe sporen getrokken in ons bewustzijn, in onze cultuur. Auden schreef, ruim voor het Eichmannproces en Arendt:

More than ever
life-out-there is goodly, miraculous, loveable,
but we shan’t, not since Stalin and Hitler,
trust ourselves ever again:
we know that, subjectively,
all is possible

Het gevoel waar Auden naar verwijst is het gevoel dat iedereen tot verschrikkelijke handelingen in staat is. Maar is dat zo? Of zijn er misschien toch aspecten aan een persoonlijkheid, die de een tot massamoordenaar (of bereidwillige beul) maken en de ander niet?

Dat gevoel dat iedereen kan moorden is door Arendt versterkt en door het experiment van Milgram onderstreept. De Swaan neemt evenwel afstand van deze gedachte:

• Hij beschouwt niet het kwaad maar de daders als banaal;
• Hij vindt de ongehoorzamen minstens zo boeiend als de volgzamen;
• Hij twijfelt aan de geloofwaardigheid van de experimentele situatie;
• Hij ziet een gebrek aan empathie als een persoonlijkheidstrek bij daders.

De Swaan heeft weinig onderzoek beschikbaar naar deze empathische gebreken.

Simon Baron Cohen, in zijn boek The Science of Evil, pleit voor een nieuw ziektebeeld in de DSM V (Diagnostic and Statistical Manual of Mental disorders), dat empathy disorder zou kunnen heten. Maar het pleidooi in zijn hoofdstukje Rethinking Psychiatry maakt je bijna gek.

Moeder steekt haar kinderen dood, om het prille geluk van haar ex te vernietigen. Was zij normaal? Ja, volkomen. ‘Maar het feit dat ze haar kinderen doodstak, moet toch wel wijzen op gebrek aan empathie?’ vraagt Baron Cohen. Niet echt, zegt de forensisch psychiater, want in de psychiatrie kun je geen oordeel geven over de geestesgesteldheid van een persoon op basis van zijn handelingen. Baron Cohen sputtert tegen: sommige handelingen moeten per definitie een geestesgesteldheid onthullen en het in koelen bloede vermoorden van een onschuldig kind hoort daar bij.

Het boek van Abram de Swaan is een voltreffer, omdat het grenzen overschrijdt: nu eens is het geschiedenis, dan weer sociologie, sociaal-psychologie en ook psychiatrie.

Zoals Ian Kershaw ooit schreef: ‘The path to Auschwitz was paved with indifference.’ Misschien geldt dat wel voor alle genocides. Maar dat is een historisch oordeel. De raadsels waarvoor het kwaad ons stelt, zijn daarmee niet afdoende verklaard.

Abram de Swaan, Compartimenten van vernietiging, Amsterdam, 2014

Simon Baron Cohen, The Science of Evil, New York, 2011