Wie maalt er nog om feiten?

Een gastbijdrage van Dick Houtman, Stef Auper en Peter Achterberg van het Centre for Rotterdam Cultural Sociology (Crocus) aan de Erasmus Universiteit van Rotterdam. Het stuk is met toestemming van de auteurs overgenomen van NRC Opinie & Debat.

De aantrekkingskracht van Wilders, aldus Rob Wijnberg in deze krant van 9 maart, schuilt in de manier waarop hij zijn politieke verhaal illustreert aan de hand van alles wat zich daarvoor leent: „Zie je wel: het is gewoon een rotzooitje in dit land en dat is de schuld van die zelfgenoegzame linkse elites, die alle machtsposities hebben gemonopoliseerd, elkaar in de vorm van baantjes en subsidies voor linkse hobby’s de bal toespelen, en verder de boel gewoon de boel laten.”

Dat deze aanpak Wilders geen windeieren legt, demonstreert dat het postmodernisme niet passé is, zoals wel wordt beweerd, maar juist buiten de academie gemeengoed aan het worden is. Met haar onveiligheid, justitieel proceduralisme en bureaucratische stroperigheid doet de werkelijkheid er niet zoveel meer toe, want zij is toch slecht, moet op de schop en levert nog slechts illustraties van hoe erg het inmiddels geworden is. „Het moet niet veel gekker worden” – je hoort het Wilders zeggen.

Deze afkeer van de werkelijkheid heeft zijn historische wortels opmerkelijk genoeg in de linkse tegencultuur van de jaren zestig van de vorige eeuw. Die bonte verzameling van fanatieke politieke activisten, ludieke culturele anarchisten en dromerige spirituele zoekers was het immers over één ding roerend eens: de werkelijkheid deugde niet. De droom van de Verlichting was ontaard in de nachtmerrie van de technocratie met zijn kille amorele rationaliteit, zijn onpersoonlijke bureaucratische regels en zijn vervreemdende rollen. Over het morele gehalte van ‘Het Systeem’ maakte men zich geen illusies, want men wist donders goed dat het staatsapparaat en de grote bedrijven er alle belang bij hadden om mensen te laten geloven dat zij gelukkig waren en in een vrije samenleving leefden. Maar wie wat kritischer was en wat beter keek, ontdekte al snel dat reclame en massamedia zelfs de diepste wensen en verlangens van mensen manipuleerden en dat wat op ‘echte’ tolerantie leek in feite slechts ‘repressieve’ tolerantie was. Deze tegenculturele systeemparanoia bereikte een hoogtepunt in het werk van de Duitse sociologen Max Horkheimer (1895-1973) en Theodor Adorno (1903-1969), waarin de cultuurindustrie werd ontmaskerd als een manier om de massa’s dom en tevreden te houden.

Ontsnappen aan die nare, slechte en vervreemdende werkelijkheid werd de grote obsessie van de tegencultuur. LSD-gebruikers, Zen-Boeddhisten en spirituele hippies zochten vrijheid in de diepere lagen van hun bewustzijn en omarmden daarmee hun eigen binnenwereld als ontsnappingsroute. In dit klimaat werd de ‘oude’ Marx, die van de ontwikkelingswetten van het kapitaal en de onontkoombare socialistische revolutie, vervangen door de ‘jonge’, die van de kritiek op het tot vervreemding en onvrijheid leidende kapitalisme. Kleinschalige gemeenschappen en communes in landelijke omgevingen beloofden een ontsnapping uit de kille werkelijkheid van de moderne urbane centra en de verleidelijke magisch- mythische werelden van de fantasy fictie oefenden een ongekende aantrekkingskracht uit. Met zijn betoverende fantasiewereld Middle Earth werd Tolkiens Lord of the Rings op afstand het favoriete boek van de hippiegemeenschap.

Werd de onvrede over de maatschappelijke werkelijkheid destijds nog belichaamd door hoogopgeleide linkse jongeren, inmiddels wordt zij veel breder gedragen. Naast het electorale succes van Wilders en zijn PVV vormt het gestaag oprukkende complotdenken hiervoor het beste bewijs. Te denken valt aan de speculaties over de betrokkenheid van de Amerikaanse overheid bij de aanslagen van 9/11; het duistere spel dat overheid, wetenschap en medische industrie speelden bij de vaccinatiecampagne tegen de Mexicaanse griep; en het malafide samenspel van binnen- en buitenlandse krachten, gericht op de islamisering van Europa – de transformatie van Europa tot Eurabia. Wie de moeite neemt om de feiten eens kritisch tegen het licht te houden, zo beweren deze complottheorieën die de systeemparanoia van de jaren zestig bijna doen verbleken, kan constateren dat het allemaal nog erger is dan velen al vermoeden.

Veelzeggend is dat het complotdenken niet langer beperkt blijft tot de al eeuwenlang bestaande ‘veilige paranoia’, waarin het kwaad (de joden, de vrijmetselaars, de communisten) nog aanwijs- en lokaliseerbaar was, en dus met een beetje goede wil nog wel buiten de deur te houden. Inmiddels is steeds vaker sprake van ‘onveilige paranoia’ waarin het kwaad amorf en ongrijpbaar is geworden en zich schuilhoudt in onontwarbare netwerken waarvan zelfs de wetenschap en de eigen overheid deel zijn gaan uitmaken (Peter Knight, Conspiracy Culture: From Kennedy to the X-files, 2000). Deze obsessie met complotten en samenzweringen wordt bevestigd in de populaire cultuur, waar paranoïde verhalen over de betrokkenheid van de Amerikaanse regering bij de moord op president Kennedy, films als The Matrix en The Truman Show, tv-series als de X-Files en 24 en boeken als Dan Browns The Da Vinci Code op grote belangstelling mogen rekenen. De werkelijkheid deugt niet meer en het is wantrouwen en paranoia wat de klok slaat: ‘Trust no one’ en ‘Nothing is what it seems’, zoals de X-Files leren.

Het verlangen naar ontsnapping uit de nare alledaagse werkelijkheid is dan ook sterker dan ooit. De cultuurindustrie spuwt aan de lopende band imaginaire fantasiewerelden uit, die gretig aftrek vinden bij het grote publiek (denk aan Charmed, Buffy the Vampire Slayer, Harry Potter, The Chronicles of Narnia en, uiteraard, Peter Jackson’s verfilming van Lord of the Rings). De populariteit van online computer games als Dark Age of Camelot, Everquest en World of Warcraft, allemaal gebaseerd op het fantasy genre, is eveneens een teken aan de wand. Honderdduizenden Nederlanders spelen inmiddels heroïsche rollen als magiërs, elfen of krijgers in deze interactieve virtuele spelwerelden. Zij geven daarmee gestalte aan een tweede leven in een andere werkelijkheid en halen hun schouders op wanneer hun wordt gevraagd hoe ‘echt’ deze ‘hyperrealiteiten’, zoals de postmoderne Franse socioloog en filosoof Jean Baudrillard (1929-2007) ze noemt, eigenlijk zijn. Het kan hen niet zoveel schelen, want aantrekkelijker dan de ‘echte’ werkelijkheid zijn ze sowieso.

De ogen sluiten voor onwelgevallige feiten, de vingers in de oren steken en luidkeels ‘tralala’ zingen, is in de politiek op zichzelf niets nieuws. Dat deed bijvoorbeeld vrijwel de hele Nederlandse politiek toen Pieter Lakeman in 1999 zijn boek Binnen zonder kloppen over de kosten van de immigratie publiceerde. De hedendaagse fact-free politics gaan echter een stap verder, want hierin scheppen politici, bijgestaan door spindoctors, hun eigen virtuele werkelijkheden, waardoor de echte werkelijkheid achter de aangesleepte narratieve decorstukken verdwijnt. Wilders en de zijnen gaan hiermee het verst door aan de hand van strategisch gekozen voorbeelden consequent en onophoudelijk de boodschap de wereld in te pompen dat de werkelijkheid waarin Nederlanders leven naar is, slecht is, en op voortvarende wijze op de schop moet.

De linkse partijen kunnen er nauwelijks mee uit de voeten, geworteld als zij zijn in de Verlichtingstraditie met haar ongebreidelde geloof in de zeggingskracht van de feiten zelf. Ze komen dan ook niet veel verder dan mopperen over ‘versimpeling van een complexe werkelijkheid’ of ‘onjuiste beeldvorming’. Zo ook GroenLinks-fractieleider Jolande Sap die onlangs in deze krant te kennen gaf dat het nu maar eens uit moest zijn met „de politiek van N=1, de politiek van de observatie van de enkele waarnemer die zich niets gelegen laat liggen aan de feiten”.

Maar nu de werkelijkheid het probleem is geworden, trekt men met een beroep op de feiten geen volle zalen meer. Men kan Wilders verwijten dat internationale verdragen de door hem bepleite maatregelen in de weg staan, maar dat werkt slechts averechts, want bevestigt alleen maar zijn stelling dat de werkelijkheid niet deugt. En omdat empirische waarnemingen logischerwijze nu eenmaal nooit politieke standpunten kunnen legitimeren, maakt ook het argument geen indruk dat in Nederland moslima’s in boerka’s en rechters met hoofddoekjes nauwelijks voorkomen. Al wat links aan feiten inbrengt, kan aldus zonder grote problemen worden opgevoerd als bewijs voor Wilders’ verhaal dat ‘Henk en Ingrid’ niet serieus worden genomen en door hun eigen overheid van hun land en hun identiteit zijn beroofd.

Daarmee lijkt de wetenschap, die grote moderne feitenmachine, in het tijdperk van de fact-free politics zijn langste tijd als politieke legitimatiebron te hebben gehad. Een discussie in de Tweede Kamer tussen Richard de Mos (PVV) en Diederik Samson (PvdA) over de opwarming van de aarde (voor de liefhebbers te vinden op YouTube) biedt hiervan het meest treffende voorbeeld. Samson legt De Mos een hypothetische situatie voor: „De heer De Mos is een buschauffeur van een bus met twintig wetenschappers erin. Hij rijdt ’s nachts op een onverlichte weg de dichte mist in. Negentien van de wetenschappers hebben aan hun modellen afgemeten dat er over 500 meter een scherpe bocht naar rechts volgt. Eén wetenschapper zegt: ‘Die bocht komt niet, de weg gaat rechtdoor. U kunt gewoon vol gas blijven geven!’ Wat doet de heer De Mos op zo’n moment als buschauffeur?” De Mos aarzelt geen moment: „Ja, de heer De Mos rijdt altijd vrolijk verder.” Het is alsof we weer terug zijn bij de sociale en politieke wetenschappen van de jaren zestig en zeventig: de verbeelding moet aan de macht, dus als de gedroomde werkelijkheid niet strookt met de feiten, dan is dat jammer voor de feiten.

Het gaat in de politiek niet langer om de feiten, maar om de manier waarop ze met behulp van het eigen politieke verhaal worden geselecteerd en hierin vervolgens cultureel en retorisch worden verpakt – het gaat om framing zoals taalwatcher Jan Kuitenbrouwer terecht vaststelt. Zo is het helemaal niet handig om de Betuwelijn de Betuwelijn te noemen als je er een voorstander van bent, want dat klinkt te veel als de meedogenloze vernietiging van een zachte roze bloesemdeken in een oneindig en oer-Hollands laagland, waardoor traag brede rivieren gaan. Evenmin is het voor voorstanders handig om de Europese grondwet de Europese grondwet te noemen, want dat wekt de suggestie van een overdracht van de Nederlandse soevereiniteit aan Europa. „Misschien klopt het niet helemaal wat Wilders zegt, maar het is wel waar”, zo verwoordde onlangs een PVV-sympathisant op even onbeholpen als treffende wijze het gegeven dat de werkelijkheid er in de hedendaagse fact-free politics niet zoveel meer toe doet.

Het culturele onbehagen over de werkelijkheid verklaart, meer dan al het andere, de diepe crisis waarin de PvdA is beland. Als politieke erfgenaam van de Verlichting houdt zij vast aan de overtuiging dat zij haar politieke verhalen kan rechtvaardigen met een beroep op onweerlegbare feiten en dús op de werkelijkheid zelf. Nu die werkelijkheid tot probleem is uitgeroepen, is die logica contraproductief geworden. De VVD, evenzeer een loot aan de stam van de Verlichting, heeft hier veel minder last van, want nu zoveel kiezers de werkelijkheid als een hinderlijke sta-in-de-weg zijn gaan ervaren, gaat het verhaal dat individuen alle ruimte moeten krijgen er juist in als koek. In dit klimaat kon de pragmatische bestuurlijke consensuszoeker Job Cohen uitgroeien tot een politicus die net zoveel verdeeldheid en polarisatie oproept als Geert Wilders zelf en kon ‘thee drinken’ de nieuwe betekenis krijgen van lamlendigheid, de boel de boel laten en het verkwanselen van onvervreemdbare principes.

Nu de werkelijkheid het probleem is geworden, wordt om het met Max Weber te zeggen de weg naar electoraal succes niet langer geplaveid door een dergelijke bestuurlijke Verantwortungsethik, maar juist door een compromisloze Gesinnungsethik, waarin onverzettelijk wordt vastgehouden aan de eigen overtuigingen en principes. Of, om bijna hetzelfde met Karl Mannheim te zeggen: in hun verlangen naar een betere werkelijkheid vallen hedendaagse kiezers als een blok voor de politieke verlossingsleer van de Utopie, terwijl politici die de verdenking op zich laden een Ideologie te propageren, gericht op de legitimering, instandhouding en conservering van de bestaande werkelijkheid, onontkoombaar aan het kortste eind trekken.