Onder welke omstandigheden stemmen mensen op radicaal-links?

ANALYSE - Over immigratie en risicomijdend gedrag van mensen die het financieel moeilijk hebben. Door Matthijs Rooduijn en Brian Burgoon.

Het Grote Verhaal na de afgelopen verkiezingen in Duitsland en Oostenrijk is het volgende: veel kiezers, met name degenen die het economisch zwaar hebben, zijn ontevreden met het functioneren van de gevestigde middenpartijen, en stemmen daarom en masse op radicaal-rechtse partijen als AfD (Duitsland) en FPÖ (Oostenrijk). Hoewel deze lezing klopt, is het belangrijk te benadrukken dat dit slechts een gedeelte van het verhaal is. Het zijn niet alleen radicaal-rechtse partijen zijn die het goed doen als alternatief voor het gevestigde midden. In Zuid-Europese landen als Spanje en Griekenland weten ook radicaal-linkse partijen zoals Podemos en Syriza veel kiezers te mobiliseren. En ook in bijvoorbeeld Frankrijk en Duitsland deed radicaal-links het met respectievelijk Jean-Luc Mélenchon en Die Linke het lang niet slecht. Welke maatschappelijke omstandigheden vormen nu een vruchtbare voedingsbodem vormen voor radicaal-links?

Een paar weken geleden schreven wij hier dat mensen die moeilijk rond kunnen komen eerder geneigd zijn op radicaal-rechtse partijen te stemmen dan op middenpartijen. Opvallend genoeg doen zij dat echter vooral als de sociaaleconomische omstandigheden gunstig zijn (bij lage werkloosheid, weinig sociaaleconomische ongelijkheid, etc.). Eén van onze verklaringen is dat stemmen op radicaal-rechtse partijen een risico vormt voor mensen die het economisch minder hebben. Radicaal-rechtse partijen benadrukken namelijk sociaal-culturele thema’s in plaats van economische. Bovendien hebben deze partijen vaak weinig bestuurservaring en áls ze die al hebben is dat meestal in een coalitie met sociaaleconomisch rechtse middenpartijen – lees: partijen die de belangen van de minderbedeelden niet bepaald hoog op de agenda hebben staan. Het is dus maar zeer de vraag of radicaal-rechtse partijen als puntje bij paaltje komt ook daadwerkelijk de economische belangen van mensen die het financieel minder hebben zullen behartigen.

Vruchtbare voedingsbodem voor radicaal-links

Mensen die het financieel niet zo ruim hebben voelen zich echter niet alleen aangetrokken tot radicaal-rechtse partijen. Ze sympathiseren ook vaak met radicaal-linkse uitdagers van het politieke establishment. En dat is niet zo vreemd. De hoofdboodschap van radicaal-linkse partijen is dat de welvaart eerlijker verdeeld zou moeten worden, en dat de staat op dit vlak een belangrijke taak te vervullen heeft. Bovendien stellen radicaal-linkse partijen zich vaak op als belangrijke criticasters van het politieke establishment. Onder welke omstandigheden stemmen mensen die het economisch moeilijk hebben nu op deze partijen?

Uit ons onderzoek naar kiesgedrag in een groot aantal Europese landen blijkt dat de economische omstandigheden er voor links-radicale kiezers – in tegenstelling tot rechts-radicale kiezers – niet zoveel toe doen. Mensen die moeite hebben rond te komen zijn onder alle economische omstandigheden eerder geneigd op radicaal-linkse partijen te stemmen. Het maakt dus niet uit of de werkloosheid in een land hoog of laag is, of er veel of weinig sociaaleconomische ongelijkheid is, en of het bruto binnenlands product (BBP) hoog of laag is. Dit verschil tussen kiezers van radicaal-linkse en -rechtse partijen zien wij als een weerspiegeling van hoe radicaal-linkse partijen (in tegensteling tot hun radicaal-rechtse concurrenten) veel meer de nadruk leggen op economische herverdeling ten behoeve van economisch kwetsbare kiezers. Zij beloven de minst welvarenden dus meer economische voorspoed – of het economisch nu goed of slecht gaat maakt daarbij geen verschil.

Wat wél uitmaakt voor radicaal-links is of er veel of weinig immigratie is in een land. De figuur hieronder geeft dit weer.

Figuur: Het effect van economisch welzijn op radicaal-links stemgedrag afhankelijk van immigratie.

De doorgetrokken zwarte lijn is het effect van economisch welzijn op het stemmen op radicaal-linkse partijen. De stippellijnen zijn de 95%-betrouwbaarheidsintervallen. Als alle drie de zwarte lijnen zich onder de rode horizontale lijn bevinden is er sprake van een statistisch significant negatief effect, en kunnen we concluderen dat mensen die moeite hebben rond te komen eerder geneigd zijn om op radicaal-links te stemmen. Op de horizontale as is het netto aantal immigranten (immigranten minus emigranten) als percentage van de bevolking weergegeven. De figuur laat zien dat hoe lager het percentage immigranten is, hoe eerder mensen die moeite hebben rond te komen op radicaal-linkse partijen stemmen. De figuur laat ook zien dat als het percentage immigranten hoog is het negatieve effect van economisch welzijn zelfs verdwijnt.

Risicomijdend gedrag

Wat betekent dit nu? Wij denken dat hier, net als bij het stemmen op radicaal-rechtse partijen, sprake is van risicomijdend gedrag. Als er veel immigratie is in een land zouden mensen die het economisch moeilijk hebben zich weleens zorgen kunnen gaan maken dat immigranten hun sociaaleconomische positie bedreigen (door bijvoorbeeld concurrentie op de arbeidsmarkt). Ze hebben dan een duidelijke prikkel om op radicaal-rechtse partijen te stemmen omdat deze partijen restrictieve opvattingen over immigratie hebben. Stemmen op radicaal-linkse partijen vormt onder deze omstandigheden voor hen een risico. Radicaal-linkse partijen besteden namelijk relatief weinig aandacht aan het thema immigratie. En áls ze er al aandacht aan besteden hebben ze meestal ook nog eens behoorlijk sterke pro-immigratie-opvattingen. Hoe meer immigratie er is, hoe risicovoller het voor mensen die het economisch moeilijk hebben dus is om op een radicaal-linkse partij te stemmen.

Het zou dus best wel eens kunnen dat het gebrek aan eclatante verkiezingsoverwinningen van radicaal-linkse partijen in de afgelopen jaren (een enkele uitzondering daargelaten) samenhangt met de vluchtelingencrisis.

Betekent dit nu dat de toekomst er voor radicaal-links somber uitziet? Wij denken van niet. In de meeste landen wordt het immigratiebeleid als gevolg van de crisis steeds restrictiever. Als dit uiteindelijk ook in een lagere instroom van immigranten resulteert is het, ironisch genoeg, allesbehalve ondenkbaar dat het stemmen op radicaal-links voor velen weer aantrekkelijker wordt.

Dit stuk verscheen gisteren op StukRoodVlees. Matthijs Rooduijn is politiek socioloog en werkt als universitair docent bij de afdeling politicologie van de Universiteit van Amsterdam. Brian Burgoon is hoogleraar internationale en vergelijkende politieke economie aan de Universiteit van Amsterdam en directeur van het Amsterdam Institute for Social Science Research (AISSR).