Weekendcollege | Illusies van de tijd

Een bijdrage van Miriam Rasch van Studium Generale Utrecht over een lezing van wetenschapsfilosoof Victor Gijsbers.

‘Mijn doel met deze lezing is filosofisch: ik wil dat jullie aan het eind minder begrijpen van tijd dan aan het begin.’ Victor Gijsbers is wetenschapsfilosoof en natuurkundige en dat is ook te merken aan zijn behandeling van het begrip tijd. Tijd is hier niet het element dat betekenis geeft aan het menselijk bestaan of een klok ingebed in het brein. Natuurkundige tijd als de vierde dimensie heeft niets, maar dan ook helemaal niets van doen met de mens. Een opvatting die wel degelijk invloed kan hebben op hoe wij mensen, over tijd nadenken.

Het eerste deel van Gijsbers lezing gaat over de asymmetrie van tijd. Waarom loopt tijd vooruit en niet achteruit? Waarom wordt iedereen altijd ouder en nooit jonger? Dat lijken triviale vragen, maar stelt niet iedereen zich die wel eens? Het zou mooi zijn als de wetenschap een verklaring hiervoor kon geven – wie weet zou dat ook de deur openen naar verandering. Helaas is de natuurkunde hier nog niet over uit. Want wat blijkt: geen enkele natuurwet zegt dat iedereen altijd ouder móet worden in plaats van jonger. Natuurwetten zijn juist allemaal tijdsymmetrisch. Hoe zit het dan? Het heeft te maken met entropie. In een helder betoog legt Gijsbers uit hoe entropie werkt en waarom het als antwoord op deze vraag juist níet werkt. (In plaats van het hier na te vertellen, verwijs ik graag naar de opname.)

Een andere manier om vanuit de natuurkunde na te denken over tijd, heeft te maken met de status van heden, verleden en toekomst. In ons dagelijks leven zijn dit drie heel verschillende begrippen, elk met een andere emotionele lading. Het verleden kan bijvoorbeeld nostalgie oproepen, maar de toekomst niet. Gespannen verwachtingen hebben we daarentegen alleen over de toekomst en als je in een flow zit, bevind je je ontegenzeggelijk in het heden. De natuurkunde heeft daar geen boodschap aan. De emotionele verhouding tot een punt in de tijd is persoonlijk, en die persoon moet in de wetenschappelijke theorie uitgeschakeld worden.

De natuurkundige die zijn persoon uitschakelt en zich als een soort god buiten de wereld opstelt om zijn onderzoeksobject te bestuderen, ziet een ‘vierdimensionaal blok’ van ruimtetijd. Momenten in de tijd hebben geen status van heden, verleden of toekomst, het zijn gewoon punten op een lijn. In een experiment onderzoekt de wetenschapper hoe een toestand verandert op één punt ten opzichte van een ander punt. Wat kan het hem schelen of dat in het verleden ligt of in de toekomst? Het resultaat blijft hetzelfde – of zijn theorie deugt niet.

Zijn heden, verleden en toekomst dan verzinsels van de mens, zonder fysische grond? Zijn het metaforen die we gebruiken om uitdrukking te geven aan onze emoties? Emoties die betrekking hebben op punten op een tijdlijn, onderworpen aan natuurwetten? Als dat zo is, moeten we misschien wel ons dagelijks leven veranderen. Einstein verzuchtte na de dood van een vriend: ‘Now he has departed from this strange world a little ahead of me. That means nothing. People like us, who believe in physics, know that the distinction between past, present and future is only a stubbornly persistent illusion.’

Als verleden en toekomst niets betekenen, een illusie zijn, hoeven we niet te treuren over de ouderdom en de dood. De asymmetrie van tijd hoeft dan ook niets te betekenen. Maar verliezen we dan niet ook de schoonheid van de herinnering, de opwinding van voorpret en misschien wel onze hele persoonlijkheid? En waar blijft de vrije wil in een vierdimensionaal blok ruimtetijd, waarin natuurwetten alle processen sturen zonder omzien naar de mens? Een hoop vragen waarmee Victor Gijsbers ons achterlaat. Hij heeft zijn doel behaald!

Kijk de lezing terug: De filosofie van tijd. Volgende week draait de film L’année dernière à Marienbad. Het is nog steeds mogelijk om je in te schrijven. Meer informatie vind je hier.