Wat als Duyvendak lijsttrekker van GroenLinks was geweest?

GroenLinks bestaat twintig jaar, over de feitelijke geschiedenis verschijnt een mooi boek deze maand. Maar met een paar kleine veranderingen had de geschiedenis van GroenLinks ook heel anders kunnen lopen. Ik ga er in de lopende maand een aantal doorlopen. Het eerste verhaal ga ik maar een paar jaar terug: de zomer van 2008 waarin er hard aan twee boeken werd geschreven. Deze geschiedenis is weinig meer dan een speculatie met zeer beperkte informatie.

Femke Halsema was vanaf begin 2008 bezig met een een fractienotitie over geluk en stress. Sinds de verkiezingen van 2006 was zij zich steeds minder op haar plaats gaan voelen in het verharde politieke klimaat van Den Haag. Wat een korte fractienotitie had moeten zijn over de ontspannen samenleving, een tweede thema voor GroenLinks, werd voor Halsema een welkome afleiding voor het politieke werk. Ze kwam echter moeilijk uit het argument: ze probeerde haar vrijzinnigheid te verenigen met een groene kritiek op de hyperconsumptie. In die periode bood een professor politieke filosofie, waar Halsema contact mee had over het boek, haar aan om het boek uit te werken als een proefschrift, buiten de politiek. Zij nam het aanbod aan, omdat dat haar de ruimte gaf om haar ideeen uiteindelijk uit te werken. En werkte de komende vier jaar aan haar proefschrift ‘Vreugde. Voorbij Superconsumptie, Stress en Scabreusheid‘. Kees Vendrik, die had aangegeven dat hij niet voor een vierde termijn zou gaan, volgde haar op als fractievoorzitter. En er werd een referendum uitgeschreven over het lijsttrekkerschap door Henk Nijhof die in de Volkskrant zegt: “Ik betreur het vertrek van Halsema, maar het is wel een goede mogelijkheid om de partij te vernieuwen.”

Ondertussen was ook een tweede GroenLinkser bezig aan een boek, Wijnand Duyvendak werkte aan zijn politieke autobiografie. De opkomende campagne was een reden voor hem om te stoppen met zijn boek. In gesprekken met zijn partner, partijgenoten en fractieleden was Duyvendak tot de conclusie gekomen dat hij misschien lijsttrekker moest worden van GroenLinks. Twee andere mensen overwogen dat ook, Kathalijne Buitenweg, delegatieleider van GroenLinks in het Europees Parlement, en Tof Thissen, fractievoorzitter van GroenLinks in de Eerste Kamer. Buitenweg wordt onder sterke druk gezet door de partijtop om aan te kondigen dat zij Halsema zal op volgen. Er wordt gesproken over een speciale constructie waarbij Buitenweg, slechts een lijstduwer, geparachuteerd kan worden in de Tweede Kamer. Buitenweg weigert en, in overleg met haar partner de Amsterdamse wethouder Van Poelgeest, kondigt in Het Parool haar vertrek uit de politiek aan: “Veertien jaar politiek is genoeg.”

Daarmee is Duyvendak de enige levensvatbare kandidaat geworden in de ogen van de partijtop. Van de zittende kamerleden lopen Vendrik en Van Gent tegen de drie-termijnen regel aan. Peters en Dibi zijn net begonnen als Kamerlid. En Naima Azough twijfelt of ze wel aan een nieuwe termijn wil beginnen in 2011. Het referendum wordt uitgeschreven voor mei 2008, twee jaar voor de Tweede Kamerverkiezingen. Duyvendak kondigt in januari 2008 zijn kandidatuur aan op station Amsterdam Centraal Station. Hij wordt aan gekondigd door Maarten van Poelgeest die Duyvendak vergelijkt met Joschka Fischer, ook Wijnand heeft de lange mars door de instituties gemaakt, en met Al Gore, vanwege zijn passie voor milieu, natuur en klimaat. Duyvendak belooft GroenLinks een helder groen profiel te geven: “De tijd van korte termijnbelangen ligt achter ons. We kunnen niet wachten met de omschakeling naar een duurzame economie met een grote rol voor het openbaar vervoer. Wat heb je aan een nieuwe snelweg als dit station onder de zee ligt?”

Tof Thissen heeft een mooie baan bij Divosa en mag daarnaast een dag in de week als senator zijn beschouwing geven over de politiek. Maar zijn eigen ergenis over het gebrek aan een serieuze tegenkandidaat, die hij ook herkent in andere actieve partijleden, overtuigd hem ervan om zich ook kandidaat te stellen. Hij stelt zich in begin februari kandidaat voor het lijsttrekkerschap. De locatie: een Centrum voor Werk en Inkomen in Roermond, dat hij als wethouder ooit geopend heeft. Hij presenteert zich als de kandidaat met een sociaal profiel. Hoe Thissen precies als partijleider kan functioneren vanuit de Eerste Kamer is onduidelijk. Het partijbestuur lijkt hier geen oplossing voor te bieden.

Er zijn nog wel een aantal andere kandidaten. Het jonge Rotterdamse duo-raadslid Nadya van Putten en het duo van lokale raadsleden David Rietveld en Arno Bonte, die samen aan het lijsttrekkerschap vorm willen geven onder het motto ‘Lokale Kracht’. In de media focust de strijd zich tussen de groene ‘insider’ Duyvendak en de rode ‘outsider’ Thissen. De uitslag is opvallend: in de eerste ronde wint Duyvendak nipt een absolute meerderheid (51%) van de stemmen, Thissen wint 46% van de stemmen. Het verschil ligt met name tussen de randstad en de provincie. Daarnaast kiezen jonge GroenLinksers voor het groene profiel van Duyvendak en oudere GroenLinksers voor het sociale profiel van Thissen. Het NRC Handelsblad schrijft naar aanleiding van Duyvendak’s overwinning: “GroenLinks gaat voor Groen.”

Duyvendak slaat aan onder de bevolking: zijn groene verhaal is hoopvol. Hij koppelt de ecologische en de economische crisis door het idee van ‘Groen Werkt’. De bevolking ziet Duyvendak als een oprechte, integere politicus. Met zijn nonchalante presentatie pakt hij veel mensen in. Hij staat er goed voor in de peilingen: hij weet van de Partij voor de Dieren, de SP en D66 stemmen te winnen door de combinatie van focus op milieu, het eigen issue van GroenLinks, het activistische verleden van Duyvendak en zijn pragmatische profiel. Partijvoorzitter Nijhof twittert regelmatig over het ‘Wijbama-effect’.

In verband met de campagne besluit Duyvendak de autobiografie die hij inmiddels af heeft bij te werken en opnieuw uit te geven. Centraal in de autobiografie staat de verschuiving van Duyvendak van een extraparlementaire activist naar een parlementair politicus. Als het kabinet Balkenende III valt, komt er druk op het proces te staan. Er wordt besloten het boek te presenteren op het congres waar Duyvendak zich ook definitief als lijsttrekker presenteert. Na een gepassioneerde speech op het GroenLinks congres over een duurzame oplossing op de economische, ecologische en financiele crisis neemt Femke Halsema het eerste exemplaar van ‘Natuurbeschermer in het Parlement‘ aan. De scepter is definitief overgedragen en Duyvendak is de onbetwiste leider van GroenLinks. Op de lijst staan naast Duyvendak, Jolande Sap (die Halsema was opgevolgd als kamerlid), kamerleden Mariko Peters, Tofik Dibi en milieubeschermers Jaap Dirkmaat en Liesbeth van Tongeren.

In het boek beschrijft Duyvendak hoe hij betrokken is geweest bij inbraken in het ministerie van Economische Zaken. Een legitiem actiemiddel in de context van de sociale bewegingen in de jaren ’80. In het rechtse culturele klimaat kan dit echter niet meer. GeenStijl, de Telegraaf, de PVV en de VVD vallen keihard in campagnetijd over Duyvendak heen. GeenStijl schrijft: “Wijnand, wees verstandig & ga wat leuks doen met negertjes voor een NGO in Afrika. Je bent er geweest, het is over & voorbij. Dit stopt pas als je weg bent. Dat is geen bedreiging, maar een feit.” Als in de loop van de week blijkt dat als een indirect gevolg van Duyvendak’s actie een hoge ambtenaar persoonlijk is bedreigd, trekt Duyvendak zich terug uit de politiek. Een crisisoverleg bestaand uit Duyvendak, Nijhof, Snels en Sap besluit dat er geen andere oplossing is dat tussentijds zonder het congres een leiderschapswisseling in te zetten. Besloten wordt dat het koppel Sap (#2 van de lijst)-Thissen (lijstduwer en kandidaat-partijleider) samen de kar gaan trekken. Thissen moet als kandidaat minister gezag en vertrouwen uitstralen en Sap, als tijdelijk politiek leider zal de politieke vertaling maken.

Sap en Thissen doen hun best, maar krijgen het verhaal niet verkocht: een tussentijdse wisseling van partijleider, een onrustige partij, het profiel van een activistenpartij. Gedurende de volgende maanden van campagne voeren wordt het lastiger en lastiger om een eigen verhaal te houden, voortdurend worden ze in interviews of publieke optredens gewezen op de affaire-Duyvendak. GroenLinks keldert in de peilingen. Van het perspectief van vijftien zetels blijft een kleine twee of drie over. Met name de Partij van de Arbeid en D66 profiteren in de peilingen. De aantrekkingskracht van staatsman Cohen groeit aanzienlijk tegenover het activisme en de paniekvoetbal van GroenLinks. Ook D66 lijkt een redelijk alternatief voor veel progressieve GroenLinks sympathisanten.

Bij de uiteindelijke uitslag komt GroenLinks nipt uit op drie zetels, één meer dan de Partij voor de Dieren. De PvdA haalt er 34 en wordt de grootste. Cohen neemt persoonlijk de leiding in de formatie en hij formeert behendig een kabinet van PvdA, VVD en D66. Dit Paarse kabinet hervormt het ontslagrecht en WW op een sociale manier, beperkt de hypotheekrenteaftrek, vergroent de belastingen, voert de kilometerheffing, investeert in onderwijs, behoudt ontwikkelingshulp en cultuursubsidies, hervormt de publieke omroep en krijgt de overheidsfinancien duurzaam op peil. Rutte wordt vice-premier op een superministerie van Landbouw, Economische Zaken en Innovatie (LEZI). Cohen wordt premier. Pechtold wordt vice-premier op het superministerie Binnenlandse Zaken en Integratie (BiZI).

Nu het merk GroenLinks definitief is aangetast besluit de overgebleven fractie (Sap, Dibi en Peters) om verregaand samen te werken met de Partij voor de Dieren. De nieuwe groene formatie ‘Mens, Aarde en Dier’ (MAD) presenteert zich tijdens het debat over regeringsverklaring en staat onder leiding van Marianne Thieme.