Wachten op de trotse racisten

ACHTERGROND, ANALYSE - Hoe verhard de maatschappelijke discussie ook mag zijn, er zijn nog steeds geen mensen die het leuk vinden om racist genoemd te worden.

Mensen kunnen rustig volhouden dat een andere huidskleur nu eenmaal een indicatie is van domheid, of grapjes maken als een aantal witte sociaal zwakkeren een aantal kinderen van net aangekomen vluchtelingen intimideert. Sommigen tonen zich trots op het feit dat het lot van anderen hen niet interesseert wanneer ze op een afstand van meer dan 250 kilometer geboren zijn, of laten weten dat Arabieren ‘nu eenmaal’ zus of zo zijn. Dat zijn allemaal zaken die mensen tien jaar geleden niet zo snel in het openbaar zouden zeggen, maar de term racisme is kennelijk een stap te verm. De sprekers reageren vrijwel onveranderlijk als door een wesp gestoken zodra iemand zegt dat ze racistisch zijn.

Wat zegt dat over het begrip racisme? Waarom zijn er geen trotse racisten?

Melk

In de eerste plaats is het racisme natuurlijk een wetenschappelijke theorie, en wel een die geen hout snijdt: de theorie dat de mensheid kan worden onderverdeeld in een overzichtelijk aantal duidelijk van elkaar afgebakende groepen op basis van hun afkomst, rassen. Voor veel racisten is er bovendien een tweede deel van de theorie, die zegt dat sommige rassen superieur zijn aan anderen in bijvoorbeeld intellectueel of moreel opzicht. Doorgaans is het superieure ras dat van de aanhanger van de racistische theorie in kwestie.

De politicoloog Meindert Fennema beweerde vorige week in Buitenhof dat het begrip ras in de medische wetenschap inmiddels algemeen aanvaard is, maar helaas vroeg de journalist van dienst er niet over door. Bij mijn weten bestaat er geen enkele valide harde definitie van ‘ras’ die goed functioneert. Genetisch is de mensheid een continuüm. Europeanen kunnen over het algemeen beter tegen melk en minder goed tegen de zon dan Afrikanen – dat is zo’n beetje het niveau waarop de consensus zich lijkt af te spelen. (En dan nog zijn er Europeanen die geen melk verdragen en albino’s in Afrika.)

Marokkanen

Nu denk ik niet dat mensen verontwaardigd zijn omdat je ze geloof in een empirisch weerlegde wetenschappelijke theorie toeschrijft. Zo boos worden mensen meestal niet wanneer je ze vertelt dat ze creationist zijn of klimaatontkenner. Bovendien is het aanhangen van dat soort theorieën niet strafbaar.

Onbewust geloven mensen er toch wel in. Toen Geert Wilders vanwege ‘minder, minder’ van racisme werd beschuldigd, wezen sommige van zijn verdedigers er overigens op dat Marokkanen ‘geen ras’ zijn, en dat zijn uitspraak ‘dus’ niet racistisch is. Die verdediging heeft natuurlijk alleen betekenis als je denkt dat andere groepen die wél ‘een ras’ zijn, zodat je dus op zijn minst het eerste deel van de theorie bevestigt. Je zegt er alleen niet mee dat sommige rassen boven andere staan.

Teddyberen

Er is nog een ander idee van racisme, en dat is dat je bewust of onbewust verschil maakt tussen mensen op basis van hun huidskleur. Hier geldt dan weer iets heel anders voor: uit allerlei onderzoek blijkt dat heel veel, zo niet alle mensen, onbewust dit soort verschillen maken.

Een bekend voorbeeld is de impliciete associatietest. Als aan proefpersonen plaatjes worden getoond van blanke en zwarte mensen en fijne (teddyberen, bloemen) en minder fijne (explosies, vuilnis) objecten waarbij ze wordt gevraagd om op de linkerknop te drukken als ze een blank iemand en een fijn object zien en anders op de rechter, vinden ze dat makkelijker dan wanneer ze op dezelfde knop moeten drukken voor zwarte mensen en fijne dingen. Dit geldt soms ook als ze het racisme bewust sterk afkeuren.

Stiekem

Ook dit soort racisme zou natuurlijk geen bron moeten zijn van verontwaardiging. Het is een dwaling waar ons onderbewuste ons kennelijk toe leidt. We zijn ook niet verontwaardigd omdat we soms onderhevig zijn aan gezichtsbedrog. Hooguit kun je proberen in je dagelijks leven niet toe te geven aan dit soort contraproductieve vergissingen, bijvoorbeeld omdat je weet dat het racisme wetenschappelijk onzin is.

Het gaat dus om een derde vorm van racisme, een die een morele categorie vormt. Het is een beetje onduidelijk wat die categorie precies is: iemand die stiekem gelooft in de wetenschappelijke theorie zonder het toe te willen geven? iemand die te lui is om de verkeerde associaties tegen te gaan? of gewoon een onaangenaam mens?

Trotse racist

Het is vermoedelijk een beetje van alle drie, en dat maakt het taboe dan ook nog steeds sterk. Door jezelf racist te noemen, geef je toe je weinig van de wetenschap aan te trekken, weinig zelfdiscipline te hebben én minder prettig in de omgang te zijn.

Met hoeveel ironie sommigen de ‘gutmensch’ ook bezien, vooralsnog is dat kennelijk nog een stap te ver, al lijkt er mij weinig reden om te veronderstellen dat dit altijd zo blijft. Aan de poten van het algemeen accepteren van de wetenschap wordt kennelijk geknaagd – zie het interview met Fennema –, het stoïcisme is een steeds minder geaccepteerde levenshouding zodat mensen al hun duistere driften graag uiten, en kennelijk heeft men ook steeds minder behoefte om aardig gevonden te worden door de ander, of met die ander in redelijk debat te gaan. Het wachten is, zo bezien, op de eerste trotse racist.