Waarom hebben ze Jaurès vermoord?

ACHTERGROND - Op de laatste plaat van Jacques Brel uit 1977 staat een mooi liedje, Pourquoi ont-ils tués Jaures?.

Over het hondenleven dat gewone mensen aan het begin van de twintigste eeuw leidden: wie per ongeluk de mijnen overleefde mocht sterven in de loopgraaf. Het refrein is gewijd aan Jean Jaurès, de in 1859 geboren voorman van de Franse socialisten die op 31 juli 1914 in Parijs vermoord werd door een verwarde nationalist.

De moordenaar meende dat de immens populaire vredesactivist Jaurès Frankrijk aan de Duitsers zou overleveren. Jean Jaurès had immers, samen met onder andere Lenin, in 1912 de arbeiders van heel Europa opgeroepen zich met alle middelen tegen de in de lucht hangende oorlog te verzetten. Hij werd sindsdien door de conservatieve publieke opinie verketterd als een landverrader en het was wachten tot het moment dat iemand de trekker zou overhalen. Jaurès, die de gruwelen van de eerste wereldoorlog tamelijk concreet voorspelde, is lange tijd een groot voorbeeld voor socialisten wereldwijd geweest, ook voor bijvoorbeeld prominente vooroorlogse Nederlandse sociaaldemocraten als Herman Wiardi Beckman en Willem Banning. En sinds zijn gewelddadige dood in 1914 hangt er een pacifistisch geurtje om de socialistenleider, maar dat is niet terecht.

Jaurès wilde dolgraag dat Frankrijk een leger had en ook dat Frankrijk zich teweer zou stellen tegen de Duitsers. Alleen moest het niet een beroepsleger zijn waarmee dat zou gebeuren, maar een volksleger. Alle mannen zouden korte tijd moeten dienen, en slechts een klein deel van de officieren zou in het ideale model van Jaurès levenslang zijn brood verdienen onder de wapenen. Zodat het leger zou veranderen, van het oerconservatieve bolwerk dat Alfred Dreyfuss valselijk gevangen had gezet, tot de voorhoede van een socialistische staat. Zelf was Jaurès ook niet zo’n pacifist. De linkse volksheld vocht tot twee keer toe een duel op het pistool uit, omdat hij meende dat zijn eer geschonden was. Hij reisde zelfs naar Spanje teneinde tegen een opponent in het krijt te treden – om daar aangekomen te constateren dat de Spaanse politie duelleren op het pistool verbood, en ook niet oogluikend toestond. Waarna de kemphanen beide de grens naar Frankrijk overstaken, elkaar onder vuur namen als waren ze 19e eeuwse adelborsten, natuurlijk beide hun doel misten en weer naar hun respectievelijke huizen vertrokken.

Een Europees leger had Jaurès niet echt in zijn hoofd. De natie was immers de bodem van de democratie, het vertrekpunt voor het realiseren van vrijheid, gelijkheid en broederschap. Uit Jaurès’ pleidooi voor het volksleger L’Armée Nouvelle komt zijn veel aangehaalde citaat: ‘een beetje internationalisme verwijdert de mens van zijn vaderland, veel internationalisme voert hem daar naar terug’. De dienstplichtige Franse soldaten die in het grensgebied met Duitsland woonden, zouden hun wapens dan ook thuis moeten bewaren. Zodat ze te allen tijde gemobiliseerd konden om de natie tegen opdringerige buren te verdedigen. Een veroveringsoorlog vond Jaurès abject, maar verdediging van de natie, die immers ook van de arbeiders was, dat was niet meer dan logisch. Het bleek voor zo’n uitzonderlijk man al een ingewikkelde boodschap om te brengen.

Op de dag van Jaurès’ begrafenis stemden zowel de Franse als de Duitse sociaaldemocraten voor de oorlogsbegrotingen van hun beider landen: het was het einde van de linkse internationale droom. Niet veel mensen betwijfelden dat Jaurès zelf ook uiteindelijk voor de nationale verdediging zou hebben gestemd, het land boven de imaginaire socialistische revolutie. De moraal is misschien wel dat soldaten een thuis moeten hebben om voor te sterven.

Deze column werd eerder gepubliceerd in De Helling, tijdschrift van het wetenschappelijk bureau van GroenLinks, nummer 1, jaargang 2014.

Menno Hurenkamp (1971) is onder meer hoofdredacteur van S&D, het maandblad van de Wiardi Beckman Stichting.