Waardes, prijzen en ‘hete vrede’

De tijd van de koude oorlog heeft veel invloed op ons politieke debat. De centrale vraag die nu over de wereld waait is: “nu de vrije markt door de crisis heeft bewezen, dat het zonder regulering niet gaat, wat is de rol die de overheid moet spelen?” Of is het feit dat de financiële wereld zijn hebzucht niet kan of kon bedwingen, niet van belang voor het denken over de rol van de staat? De landen met “staatskapitalisme” (China, India, Rusland) komen beter door de crisis, dan wij in het westen. Kennelijk gaan de dingen beter, als er enige autoritaire sturing plaats vindt; maar wat is de goede maat daarin?

Het is maar een vraag: de Koude Oorlog ging tussen de vrije ondernemingsgewijze productie en een geleide staatseconomie. Die oorlog werd door het westen gewonnen en hete vrede was ons deel, het ”einde van de geschiedenis” werd uitgeroepen (Fukuyama). Maar spoedig ging de discussie verder: wat was nu de juiste vorm van staatsingrijpen? Die vraag werd overheerst door een economische terminologie, die het politieke debat overwoekerde: wat is efficiënt, wat is doeltreffend, wat geeft het beste rendement?

Tony Judt, historicus, begon zijn testament met de verzuchting dat we de prijzen kennen, maar de waarden niet. We hebben een deugd gemaakt van het najagen van ons eigen materieel belang. We hebben een discursief probleem, meent Judt. Het economenbargoens is ongeschikt voor het bespreken van politieke onderwerpen. Judt is hierom gekritiseerd, maar mij bevalt het wel. Een beetje moralisme in het openbaar debat, kan het denken behoorlijk scherper maken. Van mij mogen historici moralisten zijn: graag zelfs, want is de geschiedenis niet bij uitstek de discipline die de menselijke tekorten bestudeert?

De interesse stuurt de attentie. Als je oplet zie je en hoor je veel moralisten, die soms leuke dingen doen en zeggen. Ik noem maar eens wat:
Claudia de Brey, die haar programma “Hete Vrede” noemt, fantaseert over haar kleinzoon, die haar vraagt of ze goed of fout was, tijdens de periode van de “Hete Vrede”. “Ik geloof dat je de plicht hebt te twijfelen”, zegt zij en lijft me in als fan.

Ab Klink neemt op een moralistische wijze afstand van Maxime Verhagen en beschadigt daarmee de formatie en zijn partij. Is dat verraad of juist de kiem van de redding van het CDA? In ieder geval mag het voor Klink niet over hem zelf gaan, dus hij bedankt voor een kamerzetel; het lijkt me een goede actie voor een moralist.
Mevrouw Plasterk moet haar hoofddeksel (iets sluierachtigs) toelichten bij Pauw en Witteman. Mooie stof, dure ontwerper, zegt zij. Maar de heren dringen aan: “was het een statement?” Na enig doorzeuren komt zij tot de formule: “een knipoog”. Wilders is beledigd door de ambassadeur van de grootste moslimnatie, maar op de knipoog van mevrouw Plasterk reageert hij maar niet, want hij kent zijn limieten.

Candy Dulfer, tafeldame bij Matthijs van Nieuwkerk, schiet onmiddellijk uit de heup, als ze aan tafel zit met een paar bonusopstrijkers uit Wallstreet: “hebben jullie nooit nagedacht over van wie het geld was, waarmee jullie die trucs uithalen of wie jullie grote inkomsten eigenlijk betaalt?” Er kwam eigenlijk geen antwoord op en Matthijs had geen aanvullende vragen.
Michaël Moore, filmer en volkse activist, krijgt de Steinbeck-prijs in Amerika; mooi, de schrijver, die met veel mededogen de onderkant van de samenleving belicht, zou met de keuze zeer tevreden zijn.

Hoe veel moraal zit er in onze politiek? In “de Utopie van de vrije markt” gaat Hans Achterhuis op dit thema in. Hij neemt het denken van Ayn Rand als richtsnoer: bij ons niet erg bekend, maar in Amerika een invloedrijk denker. Ayn Rand was een russische vluchtelinge, die in Amerika de zegeningen van de vrije markt ontdekte. Zij hing daar een filosofie aan op, die zij ‘objectivism’ noemt. Tot haar aanhangers behoorde Alan Greenspan, economische autoriteit gedurende de laatste vier presidenten. Greenspan heeft zijn geloof in Rand nooit afgezworen, al gaf hij voor het congres toe dat het enige schokken had opgelopen door de crisis.
Rand was een begenadigd romanschrijfster: in “the Fountainhead” schrijft zij over een rebelse, creatieve architect, die uiteindelijk een gebouw opblaast, omdat zijn ontwerp zonder zijn toestemming is veranderd. In “Atlas Shrugged”gaat zij helemaal los: de creatieve geesten gaan in staking en scheppen hun eigen tegenwereld: de oude wereld stort in. In haar utopia is elke menselijke relatie door de dollar gedetermineerd: niets is gratis, ook niet in gezinnen, zelfs niet onder de dekens. In Amerika wordt Ayn Rand tamelijk serieus genomen als sociaal filosoof.

Hoe zit dat bij ons? Volgens Rutte is de VVD doordrongen van het feit dat er een marktmeester moet zijn. Dat klinkt geruststellend. Maar wat moet die marktmeester doen? Gaan we de eerlijkheid van de transacties bekijken? Gaan we denken over waar die markt zich naar toe ontwikkelt? Het denken heeft zich na 1989 even onttrokken aan de tegenstelling kapitalisme en communisme. Maar dat schema lijkt weer terug, onder de druk van noodzakelijke bezuinigingen. Alsof de Koude Oorlog nog nooit “hete vrede” is geworden. We zullen vereenvoudigende stuurmechanismen moeten maken.