Verschillen in spreek- en schrijftaal bij internationale en intranationale conflicten?

COLUMN - Marc van Oostendorp gaat in op voor taalkundigen onverwachte vragen die ‘het publiek’ gesteld heeft aan de Nationale Wetenschapsagenda.

Een van de mooie kanten van de taalkunde is, vind ik, dat het zo’n enorm breed vak is. Je kunt experimenten doen, of oude folianten doorwerken, je kunt boeren in Flevoland interviewen of je in je bed terugtrekken met een stompje potlood en een stuk papier; en je in al die gevallen toch nog taalwetenschapper noemen.
Maar wanneer je de vragen leest die mensen hebben gesteld aan de Nationale Wetenschapsagenda besef je dat het vak misschien nog niet breed genoeg is, dat we nog veel meer taalwetenschappers nodig hebben die nog veel meer aspecten van taal bestuderen. Mensen die bijvoorbeeld de volgende vraag zouden kunnen beantwoorden:

Welke rol spelen verschillen in spreek- en schrijftaal bij internationale en intranationale conflicten?

Het valt mij op dat bij berichtgeving over grootschalige en kleinschalige conflicten tussen groepen wel veel aandacht besteed wordt aan politieke, raciale en godsdienstige verschillen, maar zelden of nooit aan taalverschillen. Toch lijkt het me voor een beter begrip en mogelijke conflictoplossing niet onbelangrijk te weten of de betrokken groeperingen (bijvoorbeeld soennieten en sjiïeten) elkaar kunnen verstaan en elkaars schrift kunnen lezen. Is er sprake van taaldiscriminatie, zoals van rassendiscriminatie? Is er een lingua franca (bv. Engels) en voor wie is die toegankelijk? Ook op kleine schaal (Nederlandse samenleving) is de sociaal-onderscheidende functie van verschillen in spreektaal (dialect, uitspraak, woordgebruik) wellicht belangrijker aan het worden dan een zichtbaar verschil als huidskleur of culturele kenmerken als godsdienst en kleding.

Overwinnaar

Het zou een onderwerp zijn voor de polemologische taalwetenschap, als deze bestond, maar ze bestaat bij mijn weten niet. Ik zou een studie over de rol van taal en taalkeuze bij conflicten in ieder geval onmiddellijk proberen te lezen als ik het ergens zou tegenkomen, maar ik heb zoiets nog nooit gelezen.

Het idee dat talen de basis kunnen zijn van conflicten speelde natuurlijk een grote rol bij de idealisten die sinds het midden van de negentiende eeuw pleitten voor de invoering van neutrale hulptalen als het Esperanto, maar de empirische basis van hun pleidooi is bij mijn weten nooit onderzocht. Je kunt natuurlijk ook makkelijk wijzen op het tegendeel: talen als het Servokroatisch die uiteensplijten bij een conflict, en er zijn in ieder geval weinig gedocumenteerde gevallen van bloedige taaloorlogen uit het recente verleden. Meestal is het toch eerder zo dat de overwinnaar van een conflict uiteindelijk de andere partij zijn taal oplegt; maar het conflict is dan om andere redenen begonnen.

Woestijntaal

De politicus Geert Wilders (PVV) kwam vorige week in het nieuws omdat hij het Arabisch een ‘irrelevante woestijntaal’ noemde, maar mijn indruk is dat ook Wilders niet echt gedreven wordt door een enorme afkeer van die taal; dat het hem eigenlijk om andere eigenschappen van de sprekers van die taal te doen is.

Kennelijk roepen taalverschillen niet zulke hartstochtelijke gevoelens van afkeer op als andere verschillen tussen mensen, zoals die in ‘ras’, ook al is dat laatste verschil veel abstracter en eigenlijk onzinnig. Tegelijkertijd gebruiken mensen taal wel degelijk om zich van elkaar te onderscheiden; volgens veel sociolinguïsten is dat zelfs een belangrijke reden waarom er zoveel taalvariatie is op de wereld.

We hebben hier te maken met een echte paradox. Op kleine schaal spelen taalverschillen een belangrijke sociologische rol, maar op grote schaal zijn die verschillen zelden genoeg aanleiding voor een oorlog. Ik denk eigenlijk dat we meer over het wezen van taal zouden begrijpen als we een antwoord op deze vraag zouden hebben. Maar ik ken geloof ik niemand die de kwestie zou kunnen of willen aanpakken.