Vechten voor democratie

Dossier:

RECENSIE - Jarenlang was Mein Kampf in Nederland verboden. Een vergissing, meent historicus Ewout Kieft. Want als je de democratie weerbaar wilt maken, schrijft hij in zijn boek Vechten voor democratie, moet je de zwakke plekken van dit politieke systeem kennen. Adolf Hitler kende ze maar al te goed. Lees zijn boek en wees gewaarschuwd, is de boodschap van Kieft.

Een van die zwakke plekken die Hitler meende te kunnen gebruiken voor zijn beweging was dat de grote massa van de bevolking compromispolitiek niet begrijpt. Je behaalt meer succes als je compromisloos vasthoudt aan je ideeën, nooit fouten toegeeft en onredelijk durft te zijn. ‘En als je aangesproken wordt op een onwaarheid, corrigeer die niet, maar doe er nog een schepje bovenop,’ aldus interpreteert Kieft de aanpak van de nazi’s. Daarmee brengt hij de vorige Amerikaanse president in beeld. De actualiteit van Mein Kampf voor de Nederlandse democratie vind ik moeilijker te bepalen. Hitler bouwde zijn politiek op het idee dat de grote massa niet rationeel is en alleen in beweging gebracht kan worden door op gevoelens te spelen. Om deze ‘simpele zielen’ achter je te krijgen was het van belang de strijd te concentreren op één vijand waarin al ‘het kwaad’ van de wereld werd geconcentreerd. Mythische beelden over de wederopstanding en wederopbloei zouden daarbij moeten helpen. Op de uiterst rechtse flanken van de Nederlandse politiek zijn misschien nog schimmen van deze politieke ideologie te vinden. Maar als het om zwakke plekken gaat moeten we denk ik toch naar andere kenmerken van de hedendaagse Nederlandse democratie kijken.

Meritocratie

Gelukkig besteedt Kieft in zijn boek ruimschoots aandacht aan hedendaagse zwakke plekken van ons politieke systeem. Zo is daar de principiële kwestie die in elke democratie speelt: wie behoort tot het volk, de ‘demos’ op wie de staatsmacht moet berusten? Onenigheid daarover ontregelt al jaren het politieke debat over mensenrechten, minderheden, grenzen en migratie. Een ander punt dat favoriet is in populistische partijen gaat over de rol van bemiddelaars tussen volk en staatsmacht. En dan niet alleen over de volksvertegenwoordigers die we zelf mogen kiezen, maar ook over de experts, de wetenschap en de media. Het internet heeft een belangrijke rol gespeeld bij het idee dat we deze bemiddelaars niet meer nodig hebben, dat burgers zelf wel kunnen bepalen wat goed voor hen is. Rechtstreeks, direct, zonder een hoogopgeleide randstedelijke elite die geen gevoel heeft voor wat er onder de bevolking echt leeft. Een derde zwakke plek is volgens Kieft het geloof in de zegeningen van de meritocratie. Als je je best doet kun je het maken in Nederland. Hij verwijst naar Michael Sandels De tirannie van verdienste. Het idee dat ieder mens verantwoordelijk gesteld moet worden voor zijn eigen lot is ook hier het leidende principe geworden van de Nederlandse politiek. De afbraak van de verzorgingsstaat heeft ook hier geleid tot schadelijke effecten op het niveau van de menselijke psyche en waardigheid. Meritocratie ‘feliciteert de winnaars, maar kleineert de verliezers’.

Tenslotte wijst Kieft ook op de afbrokkeling van democratische instituties en procedures als gevolg van de globalisering. De gang van zaken rond de door de Nederlandse kiezer afgewezen Grondwet voor de Europese Unie is tekenend. Het ‘Nee’ bij het referendum van 2005 werd door Europarlementariër Verhofstadt volgens Kieft ‘met dedain’ afgewezen toen hij beweerde dat de afwijzing niet de inhoud van het Verdrag gold. Verhofstadt had volgens mij wel ’n beetje gelijk. Maar ik ben het eens met Kieft als hij zegt: ‘Als machthebbers gaan beslissen of de meerderheid van de bevolking wel met de juiste intentie haar stem heeft uitgebracht is de democratie ten dode opgeschreven’.

Vertrouwen en wantrouwen

Vechten voor democratie is een scherpzinnige analyse van de actuele problemen in de Nederlandse politiek. Er is nog steeds geen antwoord gevonden op de risico’s van het populisme voor het behoud van de democratie. In de kern gaat het om het verlies van vertrouwen in het systeem. Wantrouwen is in principe onmisbaar in een democratie. Het is er altijd geweest, schrijft Kieft, maar dan in een min of meer georganiseerde vorm: partijen, vakbonden, journalistiek, demonstraties, acties tot en met kunstvormen, cabaret, satire en beeldende kunst. Nu lijkt het wantrouwen sinds de digitalisering en de opkomst van het populisme min of meer losgeslagen en onbeheersbaar. Populisten zijn volgens hem ‘handelaren in wantrouwen’, maar ze zijn niet de oorzaak van het afnemende vertrouwen in de politiek, de staat, het parlement, de wetenschap en de media. Die ligt ‘toch werkelijk bij de politici van de oude middenpartijen, die met een blind geloof in de marktwerking en in de mythe van verdienste de publieke sectoren stuk voor stuk hebben uitgehold’. Ze ontlopen hun verantwoordelijkheden en zijn ‘meesters in ontwijkende bewegingen’ geworden. Door zich af te keren van ideeënstrijd en zich als neutrale bestuurders op te stellen hebben de middenpartijen de groei van de flanken zelf opgeroepen.

Alleen het populisme bevechten is volgens Kieft dus geen oplossing. Die ligt ‘waar die in een democratie altijd heeft gelegen: in het open en eerlijk aangaan van de ideeënstrijd, het scherp en consequent bewaken van de grenzen van het democratisch debat en de rechtsstaat en –het moeilijkste van allemaal- aanvaarden van iedereen als gelijkwaardige gesprekspartner.’ Wat geen verplichting inhoudt onzin en complotten voor lief te nemen, voegt hij er voor alle duidelijkheid nog wel aan toe. Democratie is volgens Kieft een systeem dat het best recht doet aan de werkelijkheid omdat de bevolking niet bestaat uit een homogeen blok van gelijksoortige mensen die allemaal hetzelfde denken. Het is ontworpen om recht te doen aan die diversiteit. ‘Maar het betekent nog niet automatisch dat diegenen die met een regenboogvlag zwaaien democratischer zijn dan politici die pleiten voor het behoud van traditionele waarden.’ Met dergelijke uitspraken is Vechten voor democratie een mooi uitgangspunt voor een pittige discussie over de huidige toestand van ons politieke stelsel. Democratie is nooit af, zegt men. Het is wel een kwetsbaar systeem. En beslist waard om voor te blijven vechten.

Ewout Kieft, Vechten voor democratie, De Bezige Bij, ISBN 9789403199917, 173p. €19,99

Reacties (17)

#1 Hans Custers

Hitler bouwde zijn politiek op het idee dat de grote massa niet rationeel is en alleen in beweging gebracht kan worden door op gevoelens te spelen. Om deze ‘simpele zielen’ achter je te krijgen was het van belang de strijd te concentreren op één vijand waarin al ‘het kwaad’ van de wereld werd geconcentreerd.

Dit lijkt me een veel te simpele weergave van de realiteit. Je krijgt de macht niet in handen met alleen maar steun van ‘simpele zielen’. Dat is nu niet zo, en er is geen enkele reden om aan te nemen waarom dat destijds wel zo was. Natuurlijk bestaat er overal zo’n groep, maar die vormen niet het grote probleem. Het werkelijke probleem zijn de opportunisten en fanatici die zo’n autoritair figuur steunen, ook al weten ze heel goed dat hij liegt, manipuleert en intimideert. En die die spelletjes meespelen, omdat ze ervan denken te profiteren.

Ik geef nog maar eens het voorbeeld van de opkomst van Trump. En al die ‘fatsoenlijke’ Republikeinen die in eerste instantie niks van hem moesten hebben, maar die binnen de kortste keren kritiekloos achter hem aanliepen, toen hij eenmaal de macht had in de partij. En daarna in het land. Hou jezelf nou niet voor de gek door te denken dat het in de jaren ’30 in Duitsland heel anders ging. De afloop was anders (hopelijk blijft dat zo; vermoedelijk wel want autoritaire regimes zijn weliswaar altijd kwaadaardig en gewelddadig, maar zelden zo exteem als de nazi’s), de omstandigheden waren anders, maar ik ben ervan overtuigd dat de onderliggende mechanismes altijd hetzelfde zijn.

En wat Hitler vermoedelijk ook flink heeft geholpen: onderschatting door de politici van andere partijen. Die dachten dat het niet zo’n vaart zou lopen, en dat het wel weer over zou waaien. Laten we die fout in elk geval niet meer maken.

  • Volgende discussie
#1.1 Hans Custers - Reactie op #1

Nog een toevoeging: propaganda beïnvloedt niet alleen ‘simpele zielen’, dat is een overbekend gegeven. Ook meer kritische mensen zijn er niet ongevoelig voor, ook al denken ze zelf van niet. Niet dat die daardoor meteen achter een autoritaire leider aanlopen, maar ze schuiven wel hun kant op. En ook dat ondermijnt de democratie. Precies zoals we dat nu zien gebeuren.

  • Volgende reactie op #1
#1.2 Joop - Reactie op #1.1

Klopt helemaal wat Hans zegt. Zelf de Nederlandse versie Mijn Strijd gelezen, ligt in vrijwel elke Nederlandse bieb op de plank.

Wat ik nog wil toevoegen. Hitler was het er nationalistische antwoord op de economische recessie. Er moest orde in het land komen ( halve burgeroorlog tussen de communisten en de nazi’s) en brood op de plank, want megagrote inflatie en werkeloosheid. Geweld was trouwens vaak van paramilitairen met hun ervaringen uit de WO I.

#1.3 Co Stuifbergen - Reactie op #1.2

De mega-inflatie was in 1925 al beheerst.

Hitler had maar 1/3 van de stemmen. Dat hij toch dictator werd, kwam doordat de conservatieve partijen instemden om hem bijzondere bevoegdheden te verstrekken.

https://nl.wikipedia.org/wiki/Machtigingswet_(1933)

De term “halve burgeroorlog” lijkt mij overdreven (ik dacht niet dat steden of zelfs maar fabrieken bezet zijn geweest) maar het is wel duidelijk aan welke kant de conservatieven stonden.

#1.4 Joop - Reactie op #1.3

Inderdaad, dank voor je correctie.

De conservatieven, altijd, zoals in Staphorst laatst met geweld, en hun sympathie voor de FvD en de hekel aan de liberale rechtstaat.

#1.5 AltJohan - Reactie op #1

@Hans: Trump is geen Hitler. Je hoeft er geen fan van te zijn van Trump, maar ik vind het een rare vergelijking.

Globalisering leidt tot een tegenbeweging die nationalisme heet. Andere partijen laten zo’n gapend gat vallen daar dat de populisten er alleen maar in hoeven te springen. Een gapend gat.

Natuurlijk is er ongezond nationalisme. Maar mensen zoeken tegendruk tegen de globalisering die steeds verder doordringt in de samenleving. Iets van veiligheid en geborgenheid hebben ze nodig.

  • Vorige reactie op #1
#1.6 Hans Custers - Reactie op #1.5

Trump is geen Hitler

Ik heb nergens beweerd dat Trump Hitler is. Ik heb zelfs expliciet gezegd dat het onwaarschijnlijk is dat hij zich tot zo’n extreem kwaadaardige en gewelddadige dictator zou ontwikkelen. (Al weet je het nooit helemaal zeker. Degenen die Hitler aan de macht hielpen wisten ook niet dat het uit zo lopen op genocide en oorlog.)

ik vind het een rare vergelijking.

Ik heb niet de indruk dat je veel moeite hebt gedaan om hem te begrijpen.

#1.7 AltJohan - Reactie op #1.6

@Hans Custers: blijft staan is dat Trump meer een symptoom is van iets dat er aan de hand is dan dat het populisme zelf het probleem is.

Ben je het daar wel mee eens?

#1.8 Hans Custers - Reactie op #1.7

Ben je het daar wel mee eens?

Nee. Zowel Trump als de (grotendeels terechte) onvrede van een aanzienlijk deel van de Amerikaanse bevolking zijn het directe gevolg van decennia aan desinformatie en demagogie in de VS. Wat je politici die wel het algemeen belang voor ogen hebben zou kunnen verwijten is dat ze geen antwoord hebben op de door populisten gecreëerde polarisatie, aangewakkerde onvrede en op hun manipulatieve spelletjes. Zo kunnen populisten (en hun sponsors) zelf de omgeving creëren waarin ze floreren. En alsmaar extremer worden.

#1.9 AltJohan - Reactie op #1.8

@Hans Custers: het algemeen belang is makkelijk geclaimd natuurlijk, maar wanneer de “algemeen-belang-voor-ogen-politici” “geen antwoorden” hebben op de media-uitdagingen van deze tijd dan krijgen ze niet dat vertrouwen van een aanzienlijk deel van het volk.

En er zal altijd behoefte zijn aan “lagere” kanalen zoals geenstijl, ON, talk-radio en FOX. In die zin is het hetzelfde als fastfood, het wordt niet altijd als gezond gezien, maar het is moeilijk te verbieden. Onderbuik-berichtgeving is voor mij als mediaconsument enorm genieten.

Alleen autoritaire regimes kunnen media in hun greep houden.

#1.10 Co Stuifbergen - Reactie op #1.9

Roken is ook moeilijk te verbieden, en wordt ook niet verboden maar wel teruggedrongen.

Blijkbaar wordt de behoefte aan roken vooral gecreëerd.

En natuurlijk zijn er antwoorden op laster en Fabeltjesfuiken.
Twitter is gewaarschuwd.

#1.11 AltJohan - Reactie op #1.10

@Co Stuifbergen: voor verlangen naar populisme was er al voor Fortuyn en komt van binnen.

Het is zeker niet van buiten opgelegd. Het is er ondanks decennia lange propaganda over de zegeningen van de massa-immigratie en de gevaren van mijn eigen onderbuik. Het is alsof ik word opgezet tegen mijn eigen lijf.

En natuurlijk is er mijn erfzonde als slavendrijver, hallelujah:

“Ik zie ineens die drie laatste abonnees van Trouw op hun wierde in de negorij van Groningen de tranen uit de ogen spatten, en prevelen: ‘Dat heeft die Borgman toch weer mooi gezegd, ook al is hij een roomse toffelemoon van het houtje. Laten wij onszelf tot bloedens toe geselen, want wij zijn tot in de eeuwigheid slavendrijvers en rasracisten van het zuiverste water, dankzij de erfzonde en de predestinatie. Er is geen verlossing, neen, er is geen verlossing. Hallelujah! (3 keer).'”
https://www.geenstijl.nl/5168093/de-erfzonde-en-de-predestinatie-van-de-boze-blanke-man-slavendrijver-tot-in-de-eeuwigheid-hallelujah/

#1.12 Hans Custers - Reactie op #1.11

verlangen naar populisme was er al voor Fortuyn en komt van binnen

Zeker, populisme is van alle tijden. Net als racisme, xenofobie en andere vormen van irrationele intolerantie, tribalisme en haat. Des te meer reden om daar alert op te zijn en er niet overal de rode loper voor uit te leggen. Want als je het door laat rotten kan het verschrikkelijk misgaan.

#1.13 AltJohan - Reactie op #1.12

@Hans Custers: Ik moet altijd een beetje glimlachen om jouw waarschuwingen.

Het doet me denken aan de zin van Reve “… zal toch wel gewag maken het toenemende morele verval”

https://youtu.be/SSs8eZghXzM

  • Volgende reactie op #1.12
#1.14 Hans Custers - Reactie op #1.12

@1.13

Dus als ik zeg dat iets van alle tijden is doet dat jouw denken aan waarschuwingen over ’toenemend moreel verval’. Het enige dat je daarmee duidelijk maakt is dat het je geen zak interesseert wat ik bedoel. En dat je glimlacht om door jezelf verzonnen karikaturen van mijn opmerkingen.

Daar laat ik het bij.

  • Volgende reactie op #1.12
  • Vorige reactie op #1.12
#1.15 AltJohan - Reactie op #1.12

Hans Custers: Jij hebt duidelijk weten te maken dat je je oprecht zorgen maakt over de opkomst van het rechtspopulisme en dat heb ik wel begrepen.

Ik deel uw zorgen niet want dat vind ik stigmatiserend naar mij en mijn groep (van gelijkgestemden).

  • Volgende reactie op #1.12
  • Vorige reactie op #1.12
#1.16 Hans Custers - Reactie op #1.12

dat vind ik stigmatiserend naar mij en mijn groep (van gelijkgestemden)

Je zou zo langzamerhand toch kunnen weten dat ik me niet laat manipuleren door dat kinderachtige Calimero-gedrag van jou en je ‘gelijkgestemden’.

Bovendien wordt jij hier gewoon aangesproken op wat je zelf zegt. Op je verdediging van de extreemrechtse ideologie en van antidemocratische engnekken als Trump, Wilders of Baudet. Als je tere zieltje daar niet tegen kan, blijf dan gewoon lekker weg.

  • Vorige reactie op #1.12