Uit de puinhopen – George Monbiot

RECENSIE - door Addie Schulte, redacteur van Boekenstrijd.

Heel vaak is gezegd dat links een nieuw verhaal moet presenteren om geloofwaardig te worden. De ‘leegte van links’ is al jaren een gevleugeld begrip. Keer op keer gingen linkse politici en publicisten er op in. Maar een links verhaal presenteren met blijvende overtuigingskracht, dat lukte niet echt, gezien de terugkerende klacht.

De Britse bioloog en publicist George Monbiot doet een poging in zijn boek Uit de puinhopen de leegte te vullen. Hij komt, heel doelbewust en zelfverzekerd, met een nieuw verhaal dat de wereld moet veranderen, zelfs verbeteren. Dat verhaal moet pakkend, kort en mobiliserend zijn. Het moet een verklaring geven over hoe we in de puinhopen beland zijn en hoe we daar uit kunnen komen.

Het verhaal van Monbiot is dat van de goede mens die bedorven is. Mensen hebben het vermogen tot vriendelijkheid en zorgzaamheid. Maar een kwaadaardige ideologie, het neoliberalisme, heeft ons wijsgemaakt dat we met elkaar moeten concurreren en elkaar moeten wantrouwen. Een gemeenschappelijk doel ontbreekt. Maar als we die gemeenschap nieuw leven inblazen, kunnen we onze ware aard herontdekken. Er kan een nieuw gevoel van saamhorigheid ontstaan, met een nieuwe economie, die mens en planeet met respect behandelt. We kunnen ons geluk herwinnen, ons vertrouwen in onze eigen kracht, onze trots en onze plaats in de wereld. “We zullen weer deel uitmaken van de samenleving én meesters zijn over ons eigen lot.” Monbiot noemt dit ‘saamhorigheidspolitiek’. (The Politics of Belonging, schreef Monbiot met hoofdletters in The Guardian.)

Monbiot heeft groot gelijk als hij de kracht van verhalen benadrukt. Verhalen (je kan ze ook mythes noemen, zoals Harari deed in Sapiens en Homo Deus) maken het mogelijk dat mensen in grote groepen samenwerken. Ze moeten ergens in geloven omdat ze elkaar niet persoonlijk kennen. Wie de wereld wil veranderen, heeft dus in de eerste plaats een verhaal nodig dat zingeving biedt en actie mogelijk maakt.

Zijn verhaal, dat schrijft hijzelf, heeft een klassieke vorm. Net als in een strip van Asterix en Obelix is er in het begin een toestand van orde en tevredenheid. Dan komt er een kracht of persoon van buitenaf. De helden herstellen na wat problemen de orde en het leventje herneemt zijn rustige gang.

Nobele wilde

Monbiot gaat uit van de goede mens. Dat is de oorspronkelijke goede toestand. Hij noemt dat de erfdeugd, en die blijkt bijvoorbeeld uit het grote altruïsme van mensen. Mensen zetten soms alles op het spel om anderen te helpen, aldus Monbiot. De mens is vooral sociaal.

Maar een voorbeeld dat hij daarvoor gebruikt is eigenlijk pijnlijk. Zijn Nederlandse schoonmoeder komt uit een gezin dat in de oorlog een Joods jongetje onderdak bood. Dat was uiteraard levensgevaarlijk. Maar toch deed dat gezin dat. ‘Zo zijn we,’ concludeert Monbiot. Maar hij vergeet te vertellen dat andere mensen deze situatie van buitengewoon gevaar hadden gecreëerd met als reden om hun gedroomde gemeenschap te beschermen tegen een verbeelde en gefantaseerde dreiging. Mensen hebben in deze oorlog miljoenen soortgenoten vermoord, in en buiten de slagvelden. Zo zijn we ook. Het gaat uiteraard om de vraag wanneer welke impulsen overheersen.

Zijn goede-mens-verhaal doet denken aan Jean Jacques Rousseau, die veronderstelde dat de beschaving de ‘nobele wilde’ had bedorven. De introductie van privé-bezit had tot allerlei ellende geleid, zo veronderstelde Rousseau. In het verhaal van Monbiot neemt het gemeenschappelijk bezit, de commons, ook een belangrijke rol.

Geschiedenis

Voor een ideologisch verhaal heeft Monbiot een heel beperkte historische horizon. Waar bijvoorbeeld Karl Marx een uitleg gaf van de geschiedenis van de mens vanaf de steentijd, houdt Monbiot het bescheiden bij de de twintigste eeuw. In die eeuw streden twee verhalen om dominantie. Het sociaaldemocratische verhaal beloofde welvaart via de staat. Dat werkte prima rond en na de Tweede Wereldoorlog. Maar in de jaren zeventig had dat geen antwoord op de nieuwe problemen. En er kwam geen nieuw verhaal van links.

Het neoliberalisme overwon in de tweede helft van de eeuw, met het verhaal dat concurrentie en competitie tot de beste uitkomsten leiden. Maar de werkelijke gevolgen zijn atomisering en vervreemding, een oorlog van allen tegen allen. Neoliberalisme is de oorzaak van al onze problemen, zoals Monbiot in een eerder artikel heeft uitgelegd.

Grenzen

De gemeenschap, saamhorigheid, dat zijn de oplossingen. Dat zijn natuurlijk mooie woorden. Hij spreekt ook over het gevoel van thuis zijn. Maar bij zijn remedie gaat Monbiot cruciale vragen uit de weg: wat zijn de grenzen van die gemeenschap? Die grenzen lopen aan twee kanten: aan de binnenkant en de buitenkant. In hoeverre neemt de gemeenschap het leven van individuele personen over? In traditionele gemeenschappen is de vrijheid soms zeer beperkt. En dan is er de afgrenzing naar buiten. Wie horen erbij en wie niet? Het idee van ‘de gemeenschap’ en het idee van thuis is nu zo aantrekkelijk dat vergeten wordt dat het zonder een duidelijke uitleg van die grenzen niet veel zegt.

Monbiot ziet hier en daar al voorbeelden van die veranderingen. Een interessant stuk is over de campagne van Bernie Sanders, die heel veel aan vrijwilligers over liet. Die regelden, met een beetje ondersteuning van betaalde medewerkers, bijna alles. Hij ziet dat als een model voor toekomstige veranderingen en bedenkt een campagne om een einde te maken aan de ongelimiteerde financiering van partijen in de VS. Het klinkt goed.

Over projecten waarbij burgers betrokken worden, zoals de burgerbegrotingen in Braziliaanse steden, is hij lyrisch. Hij blaast op de loftrompet over de Leeszaal Rotterdam West, inderdaad een uitermate sympathiek project. Maar hij laadt een zware last op de schouders van dit project als hij suggereert dat de Leeszaal een radicale verandering in Rotterdam heeft veroorzaakt. Pas als dergelijke gemeenschappen een kracht worden die zich tegenover de markt en de staat kunnen handhaven, zullen ze tot echte verandering leiden.

Over andere voorstellen voor veranderingen is hij juist tamelijk nuchter. Zo ziet hij het basisinkomen niet direct als oplossing van alle problemen. Hij vindt het geen goed idee om verkiezingen te vervangen door loterijen, maar is wel voorstander van veel meer referenda.

Vergezichten

Monbiot schreef een kort en krachtig boek en hij heeft zeker bravoure. Hier is het niet het defaitisme te horen dat bijvoorbeeld Femke Halsema in Macht en verbeelding bij links waarneemt. Het zijn bijna utopische vergezichten die Monbiot schetst.
Wie zijn verhaal wil accepteren, moet in de betere mens geloven. We zijn beter dan we denken, stelt Monbiot. Maar bestaat het goede van de mens niet vaak, of soms zelfs uitsluitend, als keerzijde van het slechte? Altruïsme is vaak een reactie op onrecht, dat net zo goed mensenwerk is.

Deze recensie verscheen eerder op Boekenstrijd.