Thuis bij de vijand

RECENSIE - ‘Durf je dat wel?’, hadden vrienden gevraagd. Natascha van Weezel durfde wel. Alhoewel, zo schrijft ze, ze nog ‘koude rillingen’ voelde als ze er aan terugdacht. Op 4 mei 2003 hadden Marokkaanse jongeren op het Sierplein in Amsterdam-West gevoetbald met de kransen van de dodenherdenking. En nu, twaalf jaar later, had men haar gevraagd om daar, op diezelfde dag, te spreken.

Ze kwam en vertelde het verhaal van haar familie, over de Holocaust, over haar documentaire over kleinkinderen van de Holocaust. En over dat voetballen, en dat ze inzag dat dat wangedrag toen waarschijnlijk voortgekomen was uit woede over de Tweede Intifada. Ze besloot haar toespraak met een oproep aan ieder die gelooft om nooit de nieuwsgierigheid naar de ander te verliezen. Daarna was er applaus. ‘Het was een mooie bijeenkomst.’

En toch, de volgende dag ontving ze via-via een facebookbericht. Een van de jongerenwerkers die de bijeenkomst had georganiseerd, noemde haar toespraak een ‘smet’ op de avond. Vanwege het vermelden van dat gevoetbald met de kransen. Een van de jonge vrijwilligers had aan hem gevraagd of dat echt gebeurd was. Hij wilde niet ‘dat deze tieners de dupe moeten zijn voor hun daden’ en had  zijn vrijwilligers gezegd: ‘Weet dat WIJ trots zijn op jullie. Trek jullie maar niets aan van dat meisje.’

Van Weezel begrijpt er niets van: ‘Ik had toch juist gezegd dat ik de situatie destijds pijnlijk vond, maar best begreep?’ Wat voor haar een verzoenend gebaar was geweest, was voor sommige omstanders blijkbaar het harteloos oprakelen van een pijnlijk incident. Een poging om moslimjongeren te stigmatiseren. Voor haar kon het incident niet ongezegd blijven; anderen vonden die vermelding smakeloos.

Thuis bij de vijand is het verslag van een zoektocht. De titel en ondertitel (Moslims en joden in Nederland) is daarbij misleidend. Van Weezel biedt geen beschrijving van twee bevolkingsgroepen; ze is op zoek naar de dialoog tussen moslims en joden, dat wil zeggen ze spreekt met mensen die bereid zijn om die dialoog echt aan te gaan. Ze komt dus niet ’thuis’ bij de vijand, maar sluipt meer om het huis, op zoek naar ingangen.

Ze ontmoet daarbij ‘de geweldigste mensen’. Maar dat zijn er niet veel. En die enkelingen staan geregeld bloot aan kritiek uit eigen kring. Van Weezel krijgt ook heel wat bagger over zich heen. Moslimvriend, zelfhatende jood, et cetera. Ze laat zich niet afschrikken. Maar de echte haters aan beide zijden komen in dit boek niet aan het woord.

Misschien uit zelfbescherming. De schaarse momenten waarop zij geconfronteerd wordt met de diepe jodenhaat die in islamitische kring te vinden is (vaak opmerkingen van pubers), brengen haar volledig van haar stuk. Ze gaat op zoek op internet naar wat moslims zoal over joden beweren, en kan haar ogen niet geloven. Dat blijft een wereld waar ze liever niets van wil weten.

Voor die schaarse aanhangers van een dialoog zijn wrijvingen zoals zij die op 4 mei 2015 ondervond, schering en inslag. De Marokkaanse activist Abdou Menebhi vertelt haar hoe hij eens uitgenodigd werd om te spreken tijdens de herdenking van de Kristallnacht. Toen hij daarbij begon over het schenden van het internationaal recht door de staat Israël (om, zegt hij, een aantal meegebrachte jonge Marokkanen het verschil te laten zien tussen jodenhaat en kritiek op Israël), werd de microfoon uit zijn handen getrokken. Menebhi: ‘Dat soort mensen vraagt mij altijd om de Marokkaanse jongeren te veroordelen, maar maken me monddood als ik over Israël praat.’

Israël is en blijft het pijnpunt in de relatie tussen joden en moslims in Nederland. En wat dat aangaat lijkt Van Weezel de diepte van deze kwestie niet echt te peilen. Ze komt uit een traditioneel links joods milieu (ze is de dochter van de journalisten Max van Weezel en Anet Bleich) en lijkt nauwelijks oog te hebben voor de religieuze dimensie die het conflict heeft.

Volgens haar draait het in feite om landbezit en heeft Hamas er rond 1990 een religieuze kwestie van gemaakt. Nergens vermeldt ze de ommezwaai in Israël na de overwinning van Likoed in 1977. Voor Likoed was Israël geen socialistisch experiment met (bijna toevallig) een joodse bevolking, maar de verwezenlijking van Gods belofte. In de jaren daarna kwam het land steeds meer in de greep van orthodoxe stromingen en opvattingen. Sindsdien wordt kritiek op Israël, of op het zionisme, meer en meer gelijk gesteld aan antisemitisme. Ronny Naftaniël vat het zo samen: ‘Als de ultieme consequentie van het antizionisme het niet-accepteren van de joodse staat is, noem ik dat een vorm van antisemitisme.’

Een dergelijke opmerking roept vele vragen op. Wat is die joodse staat? Wat is haar joodse karakter? Is die staat er per definitie méér voor haar joodse dan voor haar niet-joodse inwoners? En als het antwoord daarop ‘ja’ luidt, kun je Hamas dan verwijten dat ze de joodse staat verwerpt?

Van Weezel neemt over dit soort zaken geen standpunten in. Ze verwerpt de oppression olympics, zoals ze het heeft horen noemen: het steeds maar weer willen aantonen dat ‘wij’ meer geleden hebben dan ‘zij’. Dat antisemitisme een veel groter probleem is dan moslimhaat (of andersom). Beide groepen zouden samen moeten optrekken.

Uiteindelijk constateert ze dat ze nergens meer ’thuis’ is, of hooguit thuis bij ‘degenen die in actie komen tegen de hokjesgeest en polarisatie’. Ze beseft dat de polarisatie met elke oorlog in het Midden-Oosten groter wordt. En daarom zijn die schaarse initiatieven tot dialoog zo belangrijk. Als de raketten en bommen weer vallen, ‘dan zullen Joden en moslims in Nederland elkaar recht in de ogen moeten kunnen kijken, hoeveel emoties er ook aan te pas komen.’ Maar als dit persoonlijke, dappere boekje één ding duidelijk maakt, is het wel dat het clubje dat daar nog het nut van inziet, heel klein is en steeds kleiner wordt.

Natascha van Weezel, Thuis bij de vijand (Uitgeverij Balans, 272 blz., €19,99