ACHTERGROND - Rusland en Poetin streven naar grootheid, zoals vroeger. Poetin speelt zijn rol als moderne tsaar. Hij komt in die rol problemen tegen aan zijn grens. Een groot rijk heeft invloedssferen. Europa is wat onbezonnen geweest en heeft de opstandigheid tegen de corrupte regering in Kiev aangemoedigd. Dat leidde tot een tegenactie: Rusland sponsort een separatistenstrijd in Oost-Oekraïne.
Waarom? Poetin wil geen staat, die onder bescherming van het westen aan zijn grens kan uitgroeien tot een alternatief voorbeeld voor de politieke status quo in Rusland, bijvoorbeeld met betrekking tot de kwaliteit van het openbaar bestuur en democratie. Poetin spreekt over fascisme van de nieuwe regering in Kiev, maar de meeste waarnemers zien dat geheel niet. Poetin heeft een aanzienlijke legermacht aan de grens geconcentreerd, maar aanvallen durft hij niet. De economische sancties beginnen, in oost en west, pijn te doen.
In vlucht MH17 zat PvdA-senator Willem Witteveen. Hij was gewaardeerd vakgenoot van mij en ik scharrel door mijn boekenkast. Ooit kocht ik van hem De denkbeeldige staat, voorstellingen van democratische vernieuwing (AUP, 2000) De raket, die een einde maakte aan zijn leven en dat van bijna driehonderd medereizigers, vernielde ook inzichten en denkbeelden, die nog nuttig hadden kunnen zijn.
Schaal en democratie
In de politicologie bestaat een weinig gevolgd onderwerp van studie, naar schaalgrootte en democratie. De eenvoudige vraag luidt: kun je democratie het beste op kleine schaal organiseren, of moet je het juist grootschalig doen?
Voor beide varianten zijn argumenten. Kleine gemeenschappen kunnen sneller en preciezer communiceren, want de burger is nabij en veel ‘bemiddeling’ is niet nodig. Grote gemeenschappen kunnen meer macht uitoefenen en beter gebruik maken van specialisten. Maar zijn het nu kleine of grote gemeenschappen die de burger het best bedienen?
Wat vraagt de burger precies? Het gaat misschien maar om twee dingen: de burger moet effectief kunnen participeren en het systeem moet capaciteiten hebben, om voorkeuren van burgers in daden om te zetten.
Poetin zal beweren dat hij een eigen, typisch Russische democratische vorm hanteert en ontwikkelt: uiterlijk lijkt zijn democratie wel wat. Wie ziet het verschil tussen de Doema en het Amerikaanse Congres? Maar het gaat niet om deze institutionele expressievormen, maar ook om tal van andere politieke systemen die bijdragen aan ‘citizen effectiveness’ en ‘system capacity’. Te denken valt aan lokaal bestuur, onkreukbare bureaucratie, vrije pers.
De plek van de democratie
Het gaat er om dat democratie geen plek heeft, maar juist geworteld is in onderling verbonden politieke systemen, groot en klein, met een grote variatie aan onderlinge koppelingen, zonder dat er een duidelijke soevereiniteit valt aan te wijzen.
Witteveen schrijft: ‘In de moderne democratische systemen bestaat er geen optimaal niveau van besluitvorming dat aan de criteria voor een effectieve democratie kan beantwoorden, dus ook het nationale niveau niet. De doelen van een democratisch systeem kunnen conflicteren en er is niet één bepaald soort eenheid die al die doelen tegelijk het best kan dienen’ (p. 233).
We zijn de soevereiniteitsgedachte voorbij, zegt hij.
Groot en klein
Wat betekent dit voor Poetin? Denkt hij aan de nationale staat Rusland? Wil hij Rusland als een wereldmacht neer zetten, of als de wereldmacht?
Witteveen en zijn politicologen zien de noodzaak van een dubbele lijn: er is behoefte aan heel kleine vormen van democratie, maar ook aan enkele heel grote eenheden. ‘In een wereld waar die grote systemen langzaam maar zeker van de grond komen – en dus het systeembereik toeneemt – neemt de burgerinvloed af, zodat kleine democratische eenheden belangrijker worden ter compensatie.’
‘Both big and small are beautiful.’ Maar hoe dat te realiseren valt, is geen simpele vraag.
Samenhang en richting
Witteveen citeert een essay van Bram Peper dat de ondertitel ‘Op zoek naar samenhang en richting’ draagt. Het was een stevige tekst en Witteveen reconstrueert met enige hoon hoe die tekst onschadelijk werd gemaakt door de regering waar Peper als minister deel van uitmaakte, verdronken in vlak ambtelijk proza. Democratische vernieuwing lijkt niet te kunnen langs democratische weg. De leden van D66 praten er graag over mee.
Ik zie een vastlopende modernisering in Rusland, die strandt in een geopolitieke impasse in Oekraïne. De EU en de V.S. hebben er geen helder antwoord op. Dat maakt onrustig. De kwekers betalen de prijs, de voedselbanken krijgen mogelijk een meevaller. Elk nadeel…
Willem Witteveen had het begin van een denkrichting te pakken. Hij baseerde zich op een boekje van twee politicologen uit 1973. Maar zoals onze eigen democratie verbouwing behoeft onder druk van de schaalvergroting in Europa, zo schreeuwt ook de ooit zo centraal geplande Russische politiek om modernisering.
Willem Witteveen had daarbij, hoe bescheiden ook, een rol kunnen vervullen. Helaas was hij aan boord van vlucht MH17.
W.Witteveen, De Denkbeeldige staat (Amsterdam, 2000)
R.A. Dahl, E.R. Tufte, Size and democracy (London, 1973)
Reacties (11)
Wat een geleuter.
“Poetin wil geen staat, die onder bescherming van het westen aan zijn grens kan uitgroeien tot een alternatief voorbeeld voor de politieke status quo in Rusland, bijvoorbeeld met betrekking tot de kwaliteit van het openbaar bestuur en democratie”
Japan grenst aan Rusland. Finland grenst aan Rusland. Ook Mongolie is een parlementaire democratie. Dit stuk is kul.
Wat #1 zegt. Het begint al met de cursieve proloog : Rusland en Poetin streven naar grootheid, zoals vroeger. Poetin speelt zijn rol als moderne tsaar.
Tom weet helemaal niet wat Poetin denkt en Rusland streeft helemaal nergens naar. Rusland kan nergens naar streven zoals mijn fiets nergens naar kan streven.
En Poetin is geen moderne tsaar. Het niet begrijpen of onderschatten van de problemen waar leiders als Poetin mee te maken hebben geeft situaties als Irak waar men dan maar vindt dat de leider vervangen moet worden (en nee, ik probeer geen vergelijking tussen Rusland en Irak te creëren).
Ik heb geen idee wat Poetin wil of waar alles toe gaat leiden maar dit soort geleuter gaat niet helpen. Echt niet.
En ja, wellicht heeft Witteveen een aardig boek geschreven. En ja, het was triest dat hij aan boord was zoals het triest was dat er vele anderen aan boord waren, zoals het triest was dat dit überhaupt gebeurde. Maar dat hoeft geen aanleiding te zijn onzin over Poetin en zijn land te gaan debiteren. Dat gebeurt echt al genoeg.
Persoonlijk vind ik het verbazend dat de problemen van de moderne wereld geprojecteerd worden op Rusland, IS, Egypte en zo. De problemen zijn de bevolkingsgrootte, de voeding, het water. 10 miljard zielen komen er aan. En wat dan? Oorlog voeren voor dit soort flauwekul? Een democratie op dorpsniveau zodat iedereen lekker kan navelstaren en kijken hoe de problemen elders gierend uit de klauw lopen? Want dat is wat ik proef uit dit stukje: wij zijn zo goed, er is weer een goede ziel vermoord. Help de democratie gaat ten onder.
Nee, we gaan met zijn allen naar de kloten omdat we met de verkeerde problemen bezig zijn. En dat laat Tom goed zien.
Dat is pas een Tragische Ironie.
Ik mis nu de minnetjes even.
Ben ik het zowaar eens met xaderp.
Goh, wat ben ik het toch oneens met reacties @1 en @2. Finland, Mongolië en Japan @1 liggen helemaal buiten het bereik van de gemiddelde Rus, terwijl de verbondenheid met, en daardoor nabijheid van de Oekraïne voor Russen enorm is. Het efficiënt organiseren van overheden en wat daarbij goede schalen zijn is van onderschat belang. Kijk maar naar de grootschalige misere die er voortkomt uit failed states @2. Het niet begrijpen of onderschatten van de problemen waar leiders als Poetin mee te maken hebben geeft situaties als Irak vindt ik helemaal een onbegrijpelijk uitspraak als je ziet dat Poetin en zijn hofhouding problemen creëren om hun kliek te beschermen in plaats van problemen oplossen waarvan de hele Russische bevolking zou profiteren.
Ik vind het een mooie herinnering van Tom van Dormaal over de geest van zijn neergeschoten vriend. Vooral de vraag die Witteveen stelt over wat een goede schaalgrootte is voor een functionele democratie, waarbij de voor- en nadelen van kleine schaal en grote schaal bestuursvormen aan bod komen is een mooie gedachte.
Deze vraag kan je op alle niveaus beschouwen, ook bijvoorbeeld op het Nederlandse niveau. Hiërarchisch zie ik bv vier bestuurslagen (gemeente, provincies, rijk, EU/Navo) met daarnaast een aantal bijzitters (waterschappen, buurtverenigingen).
Daar waar de een teveel macht opeist gaat dat ten koste van de ander. Het kan niet anders dan dat er in een te groot, sterk centralistisch land als Rusland te weinig oog is voor het wel en wee van een individuele Rus. Andersom is er het probleem dat de Baltische landen afzonderlijk te klein zijn om iets te betekenen tegen ontketenende grootheden zonder steun van een grote organisatie als EU of Navo.
Mooi stuk, dank.
@5: Het toerisme vanuit Rusland naar Finland was goed voor 3 miljard Euro per jaar, dus de gemiddelde rus kent Finland weldegelijk redelijk goed, zeker de russen uit de buurt van Sint Petersburg.
Komt nog eens bij in de zomermaanden werden diverse EU landen door russische toeristen overspoeld, dus jij onderschat de Russen op dit vlak behoorlijk, die weten precies wat er ’te koop’ is in de omliggende EU landen en kennen onze regeringsvormen weldegelijk.
Sterker nog, de gemiddelde rus is rijker dan inwoners van een aantal EU landen en de inwoners van die EU landen komen ook buiten hun landsgrenzen, dus de russen ook.
(GDP per capita van rusland is hoger dan dat van Polen, Roemenie, Bulgarije, Kroatie e.d landen).
Goh Bolke, ik kom voor mijn werk nog al eens in Rusland. Wat me opvalt is dat heel veel van mijn collega’s een ouder (of twee) van Oekraïense afkomst hebben, een schoonzus, ooms, tantes, en in een geval een vrouw. Met name het heen en weer slepen van enorme aantallen Oekraïners ten tijde van Stalin heeft ironisch genoeg tot een forse integratie geleid.
Echt, dat is heel wat anders dan je nabij te voelen met een land waar je lekker vakantie gaat vieren. Of voel jij je zo nabij met bijvoorbeeld De Canarische Eilanden?
Kleine edit: heb je een linkje voor je 3 miljard per jaar voor Finland?
@7:
Sorry is 2 miljard, had me vergist.
http://www.businessinsider.com/finland-is-getting-slammed-by-both-russian-and-eu-sanctions-2014-8
Dat heen en weer ‘geneuk’ tussen Oekrainers en Russen is al van ver voor Stalin, een heel groot deel van de russische adel aan de hofhouding van de Tsaren was al van Oekrainse afkomst, officieel is er zelfs niet eens een grens tussen Rusland en Oekraine enkel een administratieve lijn (de grens is nooit officieel vastgesteld)
Ik zou er niet eens verbaasd van opkijken als Poetin zelf (verre) oekrainse voorouders heeft.
Klopt, maar de stellling was dat Poetin bang zou zijn dat de ‘gemiddelde’ rus zou leren wat democratie inhield, een stelling die voor land als Noord-Korea zou kunnen gelden als bijv. China democratisch werd, maar niet voor Rusland dat door zat democratieen omringd wordt en waar de russen echt wel naar toe kunnen en ook gaan in tegenstelling tot de noord-koreanen die alleen naar China kunnen.
Maar dan toch wel “gemengd” met zijn adviezen van zijn 2e persoonlijkheid:
Raspoetin ;-)
@6:
Dan een aantal andere oude communistische staten. En het gemiddelde van de Russen wordt behoorlijk omhoog getrokken door de superrijken, die daar wonen. De gewone Rus is weinig to niets beter af dan de inwoners van de door jou genoemde landen.
Moeilijk om iets toe te voegen dat zinvol is.
“Dit geleuter helpt de wereld niet vooruit”. Neen, dat had ik ook niet gedacht. Ik had alleen hoop op een beetje denken bij de lezers van mijn geleuter.
Natuurlijk weet ik niet wat Poetin denkt, maar hoezo kan Rusland nergens naar streven? De annexatie van de Krim was zoiets als het weer? Mogen die lappen tekst in de krant dan ook niet?
Er is ook een reactie van iemand die begreep wat ik schreef, n.l. dat Poetin de EU volstrekt verrast heeft met zijn klassieke machtspolitiek en havengericht beleid.
De EU, die wij zo handig vinden om ons in de wereld te manifesteren, had er geen antwoord op en nog steeds is verwarring troef; goedkope steunbetuigingen aan demonstranten, maar geen politiek, geen geo-politieke gedachte.
Dan kijk je naar de ontwikkeling van de democratieën. In Rusland is daarvan steeds minder sprake. Gebeurt er iets van betekenis op lokaal niveau? Je zou het niet zeggen: Poetin is populair. De Duitse DDR had daarvoor het begrip “innere emigration”: je bemoeide je niet met de staat, want het had geen zin. Tot zover mijn speculatie over de individuele Rus.
En in Europa? Ik denk dat zij die zich druk maken over mijn onbegrip van de mondiale topografie nog eens zouden moeten nadenken over wat de EU moet in Kiev en Oekraine?
Ik zie de narigheid met het gas, de tomaten en de bloemen, maar als het er op aan komt zou Poetin nog een stap kunnen zetten. De Navo-chef Rasmussen heeft al geroepen dat hij dat zou kunnen.
Kortom: wat hebben wij aan onze grote verbanden, als die niet in staat zijn tot regie?
Daar ging het me om. Wie overigens de geschiedenis van Russen en Oekrainers een beetje kent, is wat voorzichtiger met die relatie dan ik bij sommigen zie.