Tegendenkers | Kapitalisme: verraden ideaal?

OPINIE - De hogepriesteres van het kapitalisme, Ayn Rand, en haar trouwe volgeling Alan Greenspan creëerden een utopie die onhoudbaar bleek.

Wat bepaalde de invloed van filosofe Ayn Rand op econoom Alan Greenspan? Bij het debat daarover zijn drie uitgangspunten fundamenteel. In de eerste plaats gaat een bekende sociologische wetmatigheid op over sektes of kleine groepen die pretenderen een absolute waarheid in pacht te hebben. Daarin komen vaak spanningen voor, gevolgd door uitstotingen van leden.

Mooi voorbeeld: de objectivisten, aanhangers van de filosofie van Ayn Rand. Zowel tijdens haar leven als na haar dood, werd er heftig gestreden over de ware leer. De meest spectaculaire breuk in de groep jonge bewonderaars die zij om zich heen verzamelde (en die, wonderlijk genoeg gezien haar nadruk op het belang van het individu, The Collective heette), was met Nathaniel Branden. Deze psycholoog was officieel de belangrijkste vertegenwoordiger van het objectivisme naar de buitenwereld, en stond bekend als de door haarzelf aangewezen opvolger van Rand. De groepsleden wisten niet dat hij, ondanks het grote leeftijdsverschil, in het geheim ook haar minnaar was.

Toen uitkwam dat Branden de voorkeur aan een jongere vrouw had gegeven, werd hij op staande voet door Rand geëxcommuniceerd. In veelvoud ging er een officiële verklaring uit dat hij een verrader van de leer was en dat hij niet meer namens de beweging mocht spreken. Iedere objectivist moest zich voortaan van contacten met Branden onthouden. Een van de eersten die, zonder enig nader onderzoek, de publieke verklaring blind ondertekenden, was Alan Greenspan.

Voor mij is deze daad, die aan de praktijken onder partijleden in de voormalige Sovjet-Unie doet denken, typerend voor de loyaliteit van Greenspan naar Rand. Uit mijn biografische onderzoek is mij niets bekend over een breuk tussen beiden. Integendeel, toen Greenspan in 1974 zijn eerste officiële hoge regeringsfunctie kreeg als voorzitter van de Council of Economic Advisers, stond Rand trots naast hem op de foto toen hij bij president Gerald Ford de eed op de Grondwet aflegde. Daarvoor had zij al dankbaar van zijn regeringsconnecties gebruikgemaakt door hem te vergezellen bij de lancering van de Apollo 11 voor de maanmissie. Het is ook bekend dat Greenspan Rand in haar laatste eenzame levensjaren trouw bezocht, elke keer als hij vanuit Washington naar New York kwam. Daarbij kwam het best eens tot felle discussie over zijn regeringsactiviteiten. Maar Rand liet hem naar mijn weten niet vallen.

In een interview met Time uit 1974 bleek ze juist trots te zijn op het werk van Greenspan. ‘Ik ben een filosoof, geen econoom. Alan vraagt mij geen advies over dit soort zaken.’

De loyaliteit van Greenspan jegens Rand wordt ook zichtbaar in zijn memoires ‘Adventures in a New World’ uit 2007, dus nog voor de kredietcrisis uitbrak. Op cruciale punten spreekt hij hier zijn dankbaarheid uit over alles wat hij van Rand heeft geleerd. Zelf lijkt hij zich niet van enige breuk met Rand of het objectivistische gedachtengoed bewust te zijn.

Dat de afsplitsingen en ruzies tussen de objectivisten over de ware leer van Rand na haar dood alleen maar toenamen, is mij bekend; en ook dat de Canadese filosoof en Rand-adept Leonard Peikoff en Greenspan hierbij van mening verschilden. Maar nogmaals, gegevens over een breuk tussen Rand zelf en Greenspan kan ik nergens vinden.

Een tweede belangrijk uitgangspunt voor de discussie ontleen ik aan de filosofische discipline van de hermeneutiek, de uitlegkunde van teksten. Een grondregel hiervan is dat met een deftige term teksten ‘multi-interpretabel’ zijn. Van belangrijke teksten uit de geschiedenis blijken er talloze verschillende interpretaties te bestaan.

De Bijbel biedt hiervan het bekendste voorbeeld. Met een beroep op Jezus zijn kruistochten en godsdienstoorlogen én bewegingen van absolute geweldloosheid gerechtvaardigd.

Er bestaat met andere woorden geen absoluut goede of ware uitleg.

Bovendien blijkt elke interpretatie steeds door tijd en plaats bepaald te zijn. Achter onze rug om, voor onszelf nauwelijks zichtbaar en grijpbaar, beïnvloedt de tijdgeest de wijze waarop wij teksten lezen. In de Middeleeuwen werd de Bijbel anders gelezen dan in de huidige tijd, in andere werelddelen en landen klinkt de boodschap van het evangelie verschillend van die in Nederland of West-Europa.

Dat geldt allemaal ook voor de teksten van Rand. Die werden na de kredietcrisis anders gelezen dan ervoor. Daarvoor klonken vooral de utopische beloften van de zegeningen van de vrije markt, tegenwoordig is er eerder sprake van een dystopische ondergangssfeer, die we in de VS bijvoorbeeld bij delen van de rechts-conservatieve Tea Party aantreffen.

Er bestaat dus geen enige ware uitleg van de leer van Rand. Dat betekent niet dat elke uitleg mogelijk is. Ik ben het oneens met de uitspraak van Nietzsche dat er geen feiten maar alleen interpretaties bestaan. Ik kan alleen maar zeggen dat ik als lezer van Rand naar eer en geweten zo goed mogelijk de inhoud en werkingsgeschiedenis van haar teksten heb proberen weer te geven. Hierbij verdient voor mij de interpretatie van Greenspan evenveel aandacht als die van Ramautarsing. Ik wil nog wel een stap verder gaan. Het is bekend dat de veroordeelde hoofdrolspelers van de vastgoedfraude fanatieke lezers van Rand waren. Ze bewonderden de heldhaftige romanfiguren uit ‘Atlas Shrugged’ (vertaald als ‘De kracht van Atlantis’) en probeerden hen na te volgen. Hiermee waren ze niet de enigen in de financiële wereld. Hoewel ik kritiek heb op hun interpretatie, weiger ik die bij voorbaat simpel totaal af te wijzen.

Mijn derde uitgangspunt stamt uit de discipline die Utopian Studies, utopiestudies, heet. Een bekend gegeven hieruit is dat wanneer utopieën gerealiseerd worden – en dat kan in het klein in een woon- en leefgemeenschap of in het groot zijn zoals in het communisme – ze altijd anders uitpakken dan ze bedoeld waren.

Misschien is er niemand die dit scherper heeft geanalyseerd dan Ayn Rand in haar eerste roman ‘We the Living’.

In dit boek blikt ze deels terug op haar jeugd in de Sovjet-Unie. Ze tekent een onthutsend portret van een samenleving waarin de hoge altruïstische idealen van Marx en Lenin met de mond beleden worden, maar in de praktijk door bijna iedereen hypocriet aan de laars worden gelapt. De door haar uiterst positief beschreven communistische held Andrei Taganov pleegt uiteindelijk zelfmoord omdat hij steeds moet ervaren dat zijn hoge idealen verkwanseld worden.

Mijn grote vraag is waarom dit ook niet bij de kapitalistische utopie zou gebeuren, of misschien al gebeurd is. Greenspan zag het als zijn missie, zoals zowel de titel als de inhoud van zijn memoires onderstreept, om ‘een nieuwe wereld’ te realiseren. Zolang het goed ging werd die door iedereen bejubeld. We hadden, zo stelde Fukuyama, ‘het einde van de geschiedenis’ bereikt. Met de kredietcrisis sloeg deze euforie om in haar tegendeel, net zoals in de Sovjet-Unie met het aanvankelijke revolutionaire enthousiasme gebeurde.

Dit neemt niet weg dat er altijd mensen zijn die in de utopie en de idealen blijven geloven. Deze laatste zijn immers, zo stellen ze graag, nog nooit gerealiseerd. André Klukhuhn, de voormalige directeur van het Studium Generale, oordeelde dat het communisme ideologisch gezien ‘het enige fatsoenlijke stelsel’ ter wereld was. Het was alleen verkeerd begrepen en verkeerd toegepast. Ramautarsing zegt hetzelfde over het ideaal van het kapitalisme. Ik daag hem uit om kort te schetsen hoe men dit ideaal in de huidige crisissituatie zou moeten toepassen. Om concreet te eindigen, had de regering de bank en verzekeraar SNS Reaal door de grillen van de markt failliet moeten laten gaan?

Hans Achterhuis voerde op 18 februari een discussie met objectivist Yernaz Ramautarsing, die discussie is terug te zien. Bovenstaande tekst werd afgelopen zaterdag in Trouw gepubliceerd. Morgen op deze tijd is de repliek van Ramautarsing op Sargasso te lezen.