Burgerforum Kiesstelsel: Met één stem meer onduidelijkheid

van mr. Leon Trapman Het voorgestelde Burgerforum Kiesstelsel wil de band tussen kiezer en gekozene versterken. Het voorstel stamt al uit 2006, maar werd indertijd door het kabinet Balkenende-IV terzijde geschoven. Na het advies van de Staatscommissie-Remkes uit 2018, die in het stelsel wel degelijk een geschikt middel zag om de band tussen kiezer en gekozene te versterken, staat het voorstel echter weer in de belangstelling. Naar aanleiding van fundamentele kritiek van de Raad van State heeft de minister in juli 2022 aangegeven het oorspronkelijke voorstel, dat al wel in internetconsultatie is geweest maar nog niet is ingediend, aan te passen. Het mag niet baten: het is en blijft een slecht idee. Ik zal hieronder enkele belangrijke kritiekpunten op het oorspronkelijke en het herziene voorstel bespreken. Het oorspronkelijke voorstel Het Burgerforum Kiesstelsel behelst de introductie van het onderscheid tussen een lijststem en een kandidaatstem. Kiezers stemmen ofwel op een lijst als geheel, waarmee zij instemmen met de volgorde van de kandidaten op die lijst, ofwel op een individuele kandidaat. Het totale aantal stemmen bepaalt het aantal Kamerzetels dat aan een lijst wordt toegewezen. Volgens het oorspronkelijke voorstel zouden eerst de ‘lijstzetels’ verdeeld worden, waarna de ‘kandidaatzetels’ toekomen aan de kandidaten met de meeste stemmen, die niet al op grond van de lijststemmen een zetel hebben behaald. De nu geldende voorkeurdrempel – 25% van de kiesdeler – komt daarbij te vervallen. Daarmee moet het voor kandidaten makkelijker worden om in afwijking van de lijstvolgorde een zetel te behalen. Om maar met het meest in het oog springende punt te beginnen: dit stelsel is een stuk gecompliceerder dan ons huidige stelsel, dat uitblinkt in al zijn eenvoud. Meer fundamentele kritiek betreft onder meer het feit dat de kiezer het zicht op zijn stem kwijtraakt. Onder het huidige stelsel stemt de kiezer altijd in met de lijstvolgorde. Na de verdeling van voorkeurszetels komen alle overgebleven zetels toe aan de kandidaten op volgorde van de lijst. De kiezer weet wat er met zijn stem gebeurt. In het Burgerforum Kiesstelsel is dat niet het geval, indien de kiezer besluit een kandidaatstem uit te brengen. Die stem weegt mee in de vaststelling van het aantal kandidaatzetels, die zoals gezegd verdeeld worden onder de kandidaten met de meeste stemmen. De lijstvolgorde is daarbij irrelevant. Concreter: als een kiezer een kandidaatstem uitbrengt op kandidaat 14, en deze kandidaat behaalt te weinig stemmen voor een zetel, dan kan de stem van de kiezer meewerken aan de verkiezing van kandidaat 30, die wél voldoende stemmen heeft gekregen. Dat is onlogisch en oneerlijk, omdat de kiezer dat van tevoren niet kan weten. Daarnaast betekent de afschaffing van de voorkeurdrempel dat de evenwichtige samenstelling van Kamerfracties in gevaar komt. Partijen denken in het kader van die evenwichtige samenstelling na over de lijstvolgorde en het is onwenselijk als de kiezer deze volgorde al te makkelijk kan doorbreken. Het hierboven weergegeven voorbeeld maakt duidelijk dat de verdeling van de kandidaatzetels de lijstvolgorde ernstig overhoop kan gooien. Het risico bestaat dat de populariteit van een kandidaat tijdens de campagne het wint van de inhoudelijke expertise. Het herziene voorstel Bovengenoemde punten komen ook naar voren in het kritische advies van de Raad van State over het voorstel. Daar blijft het echter niet bij: de Raad van State plaatst bijvoorbeeld ook vraagtekens bij de probleemanalyse die aan het voorstel ten grondslag ligt. Is er wel sprake van een ‘serieus tekort in de representatie’ zoals geconstateerd door de Staatscommissie-Remkes? Zo ja, dan gaat het om een lacune in het partijlandschap, die met het nieuwe kiesstelsel niet wordt gevuld. Naar aanleiding van alle kritiek heeft de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties aangegeven het wetsvoorstel beter te onderbouwen én op een belangrijk punt te wijzigen. Waar in het oorspronkelijke voorstel eerst de lijstzetels verdeeld zouden worden en daarna de kandidaatzetels, moet dat nu andersom gebeuren. De minister verwacht dat de lijstvolgorde dan minder makkelijk doorbroken wordt, omdat het in de regel de hoger geplaatste kandidaten zullen zijn die de meeste kandidaatstemmen behalen. De kans is dan groot dat de met kandidaatstemmen verkozen kandidaten ook op grond van de lijststemmen een zetel behaald zouden hebben, omdat zij hoog op de lijst staan en dus snel voor zo’n lijstzetel in aanmerking zouden zijn gekomen. Deze wijziging kan er inderdaad voor zorgen dat de lijstvolgorde iets minder makkelijk wordt doorbroken, zodat de evenwichtige samenstelling van Kamerfracties niet zo snel in gevaar komt. Dat laat onverlet dat de kiezer die een kandidaatstem uitbrengt, nog altijd het zicht op zijn stem verliest. Nog steeds betekent een kandidaatstem immers de facto een afkeuring van de lijstvolgorde. De volgorde van toewijzing van lijstzetels en kandidaatzetels brengt daarin geen verandering. Het zou dus logischer zijn om het huidige kiesstelsel te handhaven, maar de voorkeurdrempel te verlagen. Individuele kandidaten komen dan makkelijker met een direct kiezersmandaat in de Kamer, terwijl kiezers weten wat er met hun stem gebeurt indien de kandidaat van hun keuze de voorkeurdrempel niet behaalt. Die werkt dan netjes mee aan de verkiezing van een andere kandidaat, op volgorde van de lijst. Een gecompliceerd onderscheid tussen een lijststem en een kandidaatstem brengt ons dus niet veel verder, zeker niet wanneer men de overige kritiekpunten van de Raad van State in ogenschouw neemt. Daarmee is overigens niet gezegd dat een verdere verlaging van de voorkeurdrempel zaligmakend is. Men kan op goede gronden bepleiten dat de huidige voorkeurdrempel van 25% het eenvoudig genoeg maakt om in afwijking van de lijstvolgorde een Kamerzetel te behalen. Bij de Tweede Kamerverkiezingen werden 43 van de 150 Kamerleden op grond van voorkeurstemmen gekozen, 17 van deze kandidaten waren lijsttrekkers. Daarmee komt de vraag op: welk probleem moet hier eigenlijk worden opgelost? Dit artikel verscheen eerder bij het Montesquieu Instituut. Leon Trapman is docent en promovendus Staatsrecht aan de Radboud University.

Door: Foto: Sebastiaan ter Burg (cc)
Foto: Parlement van Texas. Foto door Jonathan Cutrer. Zie https://jcutrer.com/photos/ copyright ok. Gecheckt 22-11-2022

Herhaling van zetten: Amerika en de nieuwe kieswetten

, door

ACHTERGROND - “Verlaat het gebouw discreet en ga niet naar de publieke tribune.” Dat was de boodschap van de Democratische fractieleider aan zijn fractie op 31 mei jongstleden. Even later lieten alle Democratische Afgevaardigden het Lagerhuis van Texas achter zich. Die nacht zou namelijk gestemd worden over een nieuwe Republikeinse kieswet die het vroegtijdig stemmen en stemmen per post inperkt. Maar zonder aanwezigheid van de Democraten waren er niet genoeg afgevaardigden aanwezig om tot stemming over te gaan. De Texaanse kieswet is van de tafel geveegd – voor nu.

Van alle tijden

De strijd in Amerika rondom verkiezingswetgeving is van alle tijden. Het is dan ook niet de eerste keer dat deze strijd escaleert. Zo wilde de Republikeinen in 2003 de kiesdistricten van Texas opnieuw inrichten nadat zij een meerderheid in het lokale parlement van die staat hadden verworven. Ook toen liepen de Democraten weg. Pas bij de vierde poging lukte het de GOP om hun plannen door het parlement te drukken.

Acht jaar later werd in dezelfde staat een wet doorgevoerd die voor het stemmen een identiteitskaart met foto vereiste – iets dat het stemrecht voor arme gezinnen (die voornamelijk Democratisch stemmen) bemoeilijkte. Dat er nu opnieuw allerlei restricties worden voorgesteld, is niet onverwacht.

Lezen: Mohammed, door Marcel Hulspas

Mededeling

Wie was Mohammed? Wat dreef hem? In deze vlot geschreven biografie beschrijft Marcel Hulspas de carrière van de de Profeet Mohammed. Hoe hij uitgroeide van een eenvoudige lokale ‘waarschuwer’ die de Mekkanen opriep om terug te keren tot het ware geloof, tot een man die zichzelf beschouwde als de nieuwste door God gezonden profeet, vergelijkbaar met Mozes, Jesaja en Jezus.

Mohammed moest Mekka verlaten maar slaagde erin een machtige stammencoalitie bijeen te brengen die, geïnspireerd door het geloof in de ene God (en zijn Profeet) westelijk Arabië veroverde. En na zijn dood stroomden de Arabische legers oost- en noordwaarts, en schiepen een nieuw wereldrijk.

Foto: NiederlandeNet (cc)

Kiesdrempels: Als je vriendje in de sloot springt, doe jij het ook

, door

OPINIE - Voorstanders van verhoging van de kiesdrempel zwengelen de discussie herhaaldelijk aan met feitenvrije argumenten en gaan niet in op feitelijk onderbouwde kritiek. Dat betoogt universitair hoofddocent in Politieke Wetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam Tom van der Meer, op Stuk Rood Vlees.

Het is een déja-vu discussie. Vorige week was het VVD-partijvoorzitter Henry Keizer die mocht stellen dat een kiesdrempel toch echt noodzakelijk was. Het idee lijkt onuitroeibaar, met name bij de VVD. Alleen al in de afgelopen twee jaar hebben de volgende prominenten gepleit voor de invoering van een kiesdrempel: toenmalig VVD-voorzitter Benk Korthals, VNO-NCW-voorzitter Bernard Wientjes, VVD-senator Heleen Dupuis, oud-VVD-Tweede-Kamerlid Arend Jan Boekestijn, D66-senator Roger van Boxtel, RTL-journalist Jos Heymans, en bij Nieuwsuur het trio Hans Hoogervorst (voormalig VVD-minister), Aart Jan de Geus (voormalig CDA-minister), en Rick van der Ploeg (voormalig PvdA-staatssecretaris).

Dat laatste item is exemplarisch. Hoogervorst noemde het Nederlandse staatsbestel ‘volledig kapot’. De Geus vond dat nieuwe partijen zich eerst maar moesten bewijzen, iets dat hij liever aan een kiesdrempel dan aan de kiezers overlaat. Volgens Van der Ploeg kijken zijn Engelse collega’s meewarig naar het Nederlandse systeem omdat de regering in het Verenigd Koninkrijk tenminste een duidelijk mandaat krijgt. Veel Britse politicologen die ik ken plaatsen – zeker na de laatste verkiezingen – juist vraagtekens bij hun eigen kiesstelsel.

Foto: Noud de Greef (cc)

50-plussers in mineur

, door

NIEUWS - Balen zeg, voor de politieke groepering ‘50+ Rotterdam’. Want die groep mag onder die naam niet meedoen aan de gemeenteraadsverkiezingen. Terwijl een paar kilometer verderop de groep ‘Gouda 50+’ wél mag meedoen.

Oneerlijk? Volgens de Raad van State niet, blijkt uit een uitspraak van deze week.

De ‘Vereniging 50+ Rotterdam’ kreeg in februari van het centraal stembureau in Rotterdam te horen dat haar naam niet geregistreerd kon worden. Hij lijkt namelijk te veel op de naam ‘50PLUS’ die al staat geregistreerd bij het stembureau voor de verkiezingen van de Tweede Kamer. Dat kan leiden tot verwarring en is daarmee in strijd met de Kieswet, aldus het stembureau.

Volgens de ‘Vereniging 50+ Rotterdam’ is er geen kans dat de kiezers zich vergissen, omdat de Rotterdamse club niet meedoet aan de landelijke Kamerverkiezingen, en omgekeerd de groep ‘50PLUS’ zich niet mengt in de lokale strijd in Rotterdam of elders. Maar de Raad van State ziet het anders: de kiezer kan wel degelijk denken dat de Rotterdamse vereniging onderdeel is van, of valt onder, de landelijke politieke partij ‘zodat verwarring is te duchten.’

In Gouda is de naam ‘50+’ wél toelaatbaar om de simpele reden dat de Goudse groepering eerder werd geregistreerd dan de landelijke partij ‘50PLUS’, legt de hoogste bestuursrechter uit.

Lezen: De BVD in de politiek, door Jos van Dijk

Mededeling

Tot het eind van de Koude Oorlog heeft de BVD de CPN in de gaten gehouden. Maar de dienst deed veel meer dan spioneren. Op basis van nieuw archiefmateriaal van de AIVD laat dit boek zien hoe de geheime dienst in de jaren vijftig en zestig het communisme in Nederland probeerde te ondermijnen. De BVD zette tot tweemaal toe personeel en financiële middelen in voor een concurrerende communistische partij. BVD-agenten hielpen actief mee met geld inzamelen voor de verkiezingscampagne. De regering liet deze operaties oogluikend toe. Het parlement wist van niets.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Letter & geest van de kieswet: het gelijk van Bert Visser

, door
Zuid-Afrikaans stembiljet, met partijlogo's en foto's van lijsttrekkers, dus ook geschikt voor wie niet goed kan lezen (foto:flickr/warrenski)

Mensen die niet kunnen lezen of schrijven hebben ook stemrecht. En ik zie heus wel of iemand enkel wordt begeleid, of dat er mensen daadwerkelijk de boel belazeren. Moet ik die oude mensen dan uit het stemhokje pleuren? Mij niet gezien!

Bert Visser, de wegens niet optreden tegen onregelmatigheden vervangen voorzitter van een stembureau in Rotterdam, verdedigt zich fel in het AD van 4 maart (niet online.) En meneer Visser heeft natuurlijk gewoon gelijk.

Volgens de Kieswet moeten mensen zelfstandig stemmen. Dit uiteraard om beïnvloeding – zeg maar de grote man met de knuppel achter je die zorgt dat je het door hem gewenste vakje invult – te voorkomen. De “onregelmatigheden” die zijn aangetroffen, zijn echter van een heel andere aard. Het gaat om het helpen van veelal oudere analfabete allochtonen door familie of leden van het stembureau. Dit mag niet, omdat de Kieswet slechts hulp bij het stemmen toestaat voor mensen met een lichamelijke handicap, niet voor analfabeten of laaggeletterden.

Dit is natuurlijk gewoon een idiote omissie in de Kieswet, waar terecht ook Binnenlands Bestuur al een kritisch artikel aan heeft gewijd. Hier moet iets aan gebeuren, maar dat zal bij de Tweede Kamerverkiezingen in juni nog niet geregeld zijn. Het is daarom verstandig om een pragmatische gedoogregel af te spreken voor die verkiezingen. Dit kan bijvoorbeeld zijn dat mensen mogen worden geholpen door iemand van het stembureau, maar niet door iemand anders, van wie immers niet vastgesteld kan worden of het een vriend is of iemand die dwang uitoefent een bepaalde keuze te maken. Het nu opdoemende scenario van intimiderend aanwezig zijnde controleploegen van bepaalde politieke partijen, zoals op 3 maart in Rotterdam het geval was, vormt namelijk ook geen positieve bijdrage aan de democratie.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Twist om restzetel amateuristisch

, door
Vlag EU (Foto: Flickr/opendemocracy)

We hadden het hier al voorspeld en de Kiesraad heeft het nu ook bevestigd: de PVV is de partij die in aanmerking komt voor de extra zetel die Nederland krijgt als het Verdrag van Lissabon uitgevoerd aangenomen wordt. Er is alleen een nogal belangrijke maar. Normaal gesproken kun je gewoon de Kieswet volgen, maar in dit soort eenmalige gevallen waarin de hoeveelheid zetels tijdens de zittingsperiode toeneemt voorziet de wet natuurlijk niet. Dus was het de bedoeling de Kiesraad om advies te vragen, het kabinet een voorstel te laten doen en de Tweede Kamer zich daar dan over te laten uitspreken. Als je dat allemaal netjes voor de verkiezingen doet is er niks aan de hand: iedereen weet wat de spelregels zijn en het is nog onbekend wie voordeel gaat hebben bij verschillende varianten.

Dat plan is helaas mislukt. Het kabinet heeft al wel een besluit genomen, maar de Tweede Kamer nog niet. Daar komt bij dat staatssecretaris Bijleveld is afgeweken van het advies van de Kiesraad. In plaats van alle partijen met meer dan 75% van de kiesdeler mee te laten doen, heeft ze ervoor gekozen om alleen partijen mee te laten doen die al minimaal een zetel gehaald hebben. En laat nu net de Partij voor de Dieren meer dan 75% gescoord hebben, maar niet genoeg voor een zetel. De regels van de Kiesraad volgend, zou de PvdD de zetel krijgen die nu aan de PVV zal toevallen.

Lezen: Het wereldrijk van het Tweestromenland, door Daan Nijssen

Mededeling

In Het wereldrijk van het Tweestromenland beschrijft Daan Nijssen, die op Sargasso de reeks ‘Verloren Oudheid‘ verzorgde, de geschiedenis van Mesopotamië. Rond 670 v.Chr. hadden de Assyriërs een groot deel van wat we nu het Midden-Oosten noemen verenigd in een wereldrijk, met Mesopotamië als kernland. In 612 v.Chr. brachten de Babyloniërs en de Meden deze grootmacht ten val en kwam onder illustere koningen als Nebukadnessar en Nabonidus het Babylonische Rijk tot bloei.