Laat ik beginnen met een vergelijking die je hoogstwaarschijnlijk versteld zal doen staan. In Nederland wonen 17 miljoen mensen, in de VS ongeveer 20 keer zoveel, 335 miljoen. In Nederland zaten in 2020 40 mensen levenslang uit. Zou je dat evenals het inwoneraantal met 20 vermenigvuldigen voor de VS, dan kom je op 800 levenslang gestraften. In werkelijkheid hebben de VS niet 800 maar 206.000 levenslang gestraften, ruim 5000(!) maal zoveel als bij ons. Dat bizarre aantal past natuurlijk bij hun extreem hoge totaal aantal gevangenen: meer dan 2,1 miljoen. Daarmee staat Amerika bovenaan de wereldranglijst, zelfs China heeft minder gevangenen: 1,7 miljoen op 1,4 miljard inwoners (ruim 4x aantal inwoners van de VS).
Waar ging het mis in het Wilde Westen en, ging het wel mis? "Het strafrechtsysteem is gebroken", kun je vaak horen in hervormingsgezinde kringen en de cynici onder hen roepen dat het systeem juist op rolletjes loopt. Gebouwd op het fundament van de slavernij, zou Michelle Alexander zeggen, schrijfster van 'De nieuwe Jim Crow' waarin ze schrijft: "we have not ended racial caste in America; we have merely redesigned it". Of zoals anderen beamen, gebouwd op de War on Drugs die in 1971 door Nixon werd uitgeroepen en onder Ronald Reagan in de jaren '80 uitgroeide tot een driekoppig monster.
3 Strikes You're Out
"Een rechter in Nederland kan in drie gevallen levenslang opleggen: voor moord, voor een aanslag op de koning of de regering, of voor een terroristisch misdrijf", aldus strafrechter Lieneke de Klerk. Daarbij zij vermeld dat een 'gewone' moord in Nederland meestal met max 30 jaar bestraft wordt in het geval van voorbedachte rade en met max 25 jaar indien iemand wel opzettelijk maar zonder voorbedachte een ander doodt. In de VS, schrik niet, kun je zelfs voor drie kleine overtredingen achter elkaar levenslang krijgen. 3 Strikes You're Out, was het motto dat tijdens president Clinton's ambtstermijn in de jaren '90 in meer dan de helft van alle Amerikaanse staten werd uitgerold.
Vandalisme, stelen van eigendommen vanaf $500 Dollar (in sommige staten vanaf $1000), brandstichting, verkoop-, distributie- of trafficken van drugs, aanranding, verkrachting en ontvoering tellen stuk voor stuk mee. Maar in sommige staten tellen zelfs overtredingen mee waarvoor je in Nederland niet eens altijd een strafblad krijgt: verkeersovertredingen, lichte mishandeling, bezit van drugs, meineed, of obsceen gedrag. De beroemde advocaat Bryan Stevenson (wiens boek Just Mercy verfilmd is) schrijft: "Because of mandatory sentencing and “three strikes” laws, I’ve found myself representing clients sentenced to life without parole for stealing a bicycle or for simple possession of marijuana."
Werkloosheid
Terug naar Reagan: onder zijn leiding werd de zwaarte van de Amerikaanse industrieën verlegd van staal, auto's en textiel naar high-tech en wapens. Van 1980 tot 1985 daalde het aantal eenvoudige banen voor ongeschoolden in de VS met 15,9 procent. Industrieën vestigden zich daarbij in buitengebieden waardoor er in grote steden aanzienlijk minder productiewerk te verdelen was.
"Gelukkig" was er crack, een afgeleide van cocaïne dat vele malen goedkoper én vele malen verslavender was. Elke werkloze, uitzichtloze jongere kon een straathoek claimen en zijn dealtjes beginnen; een beter uitzicht dan armoede, niet alleen voor hem maar vaak ook voor zijn moeder, broertjes en zusjes, soms tantes en buurvrouwen. Je zorgde immers voor elkaar in de wijk. Het toeval wilde dat juist in die armere wijken met weinig arbeidsperspectief voornamelijk Afrikaans Amerikanen woonden.
Criminaliseren druggebruikers
De combinatie van de razende crackepidemie in de jaren '80 en de 3 Strikes wetgeving zorgde voor een enorme stijging van gevangenen én levenslang gevangenen. De angst voor het nieuwe geweld–volgens de media onmiskenbaar het gevolg van de de crackhandel–legitimeerde de invoering van zwaardere straffen voor drugsovertredingen. De straffen werden niet alleen verhoogd, er werden ook verplichte minimum straffen geïntroduceerd voor diverse overtredingen (mandatory minimum). Vijf gram crack-cocaïne in je bezit betekende in vele staten vijf jaar in de bak. Druggebruikers werden niet langer gezien als mensen die behandeling nodig hadden, druggebruikers werden gecriminaliseerd. Saillant detail: het bezit van gewone cocaïne leidde pas met vijfhonderd gram tot vijf jaar in de cel. Crackdealers en -gebruikers waren vooral jonge, zwarte mannen. Zij werden in deze nieuwe setting massaal gearresteerd waardoor het aantal gevangenen snel toenam. '3 Times Strike' zorgde voor een verdere toename van met name langgestraften. Van het totaal aantal gevangenen in de VS vandaag de dag is 40% van Afrikaans Amerikaanse komaf terwijl hun aandeel in de samenleving 13% bedraagt. Kijken we naar levenslange gevangenisstraffen, dan zijn de cijfers nog schever: 48% van alle mensen die levenslang uitzitten zijn Afrikaans Amerikanen.
LWOP, onmenselijk alternatief
Ofschoon de draconische wetten van de jaren tachtig inmiddels gedeeltelijk zijn of worden teruggedraaid, blijven de gevolgen wel degelijk bestaan. Het aantal levenslang gestraften is nog nooit zo hoog geweest als nu, vijf keer zoveel als in 1984. 162.000 mensen zitten levenslang uit en 44.000 hebben een straf van 50 jaar of meer–virtuele levenslang. In de VS bestaat er onderscheid tussen levenslang met een kans op voorwaardelijke vrijlating, Life With Parole (LWP) en levenslang zonder die optie, Life Without Parole (LWOP) ook vaak Natural Life genoemd. Ruim 50.000 mensen zijn tot LWOP veroordeeld, feitelijk een langzame doodstraf omdat deze mensen hun natuurlijke leven moeten uitzitten. En zoals we later zullen zien, betekent een kans op voorwaardelijke vrijlating (parole) bij LWP allerminst dat je ook daadwerkelijk vrijkomt. Velen in de VS juichen weliswaar de afname van de doodstraf toe, maar zien niet de toename van het even zo onmenselijke alternatief: de langzame doodstraf, levenslang zonder ooit vrij te komen.
Prospect of Release
In Nederland heeft levenslang zonder kans op vrijlating tot 2017 bestaan en juist vanwege die onherroepelijkheid werd hij uiterst zelden uitgesproken. Toch heeft Nederland de rechtspraak in 2017 aangepast, voorafgegaan door jurisprudentie van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens. Het hof oordeelde dat een levenslange straf zonder de mogelijkheid van herbeoordeling en eventuele vrijlating in strijd is met artikel 3 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Er dient enig uitzicht op vrijlating te bestaan, het zogenaamde Prospect of Release. Na uiterlijk 25 jaar moet worden onderzocht of er dermate significante veranderingen in de persoonlijkheid van de gedetineerde zijn ontstaan, dat detentie niet langer een legitiem doel dient.
Hoop, dat is wat een Prospect of Release geeft, ook al opent dat de deur maar op een kiertje. Die hoop geeft op haar beurt reden het leven te omarmen en zich te willen beteren. Maar wanneer zijn persoonlijke heling, berouw en eigenaarschap van de daad genoeg? Wanneer is iemand voldoende beter, hoe meten we dat? In Nederland gebeurt dat door onafhankelijke experts: raadsheren (rechter bij de Hoge Raad), rechters, een psycholoog, een psychiater, een hoogleraar internationaal recht, een hoogleraar criminologie en een officier van justitie maken deel uit van een adviescommissie levenslang gestraften. Deze commissie weegt mate van rehabilitatie, publiek veiligheid, belang van (familie van) slachtoffers en adviseert vervolgens onze minister van Veiligheid en Justitie, die het uiteindelijke beslissingsrecht heeft inzake een eventuele vrijlating.
Willekeur van commissies
In de VS zijn vandaag de dag 16 staten (van de 50) die een vooraf vastgestelde datum voor voorwaardelijke vrijlating (parole) bij een vonnis insluiten, wat voorspelbaarheid in een voorwaardelijke vrijlating biedt. In de andere staten gebeurt de toetsing door zogenaamde parole boards. De samenstelling van die commissies verschilt enorm per staat. Hun handelwijze is vaak volstrekt willekeurig–en vrijwel altijd ondoorzichtig waardoor de toepassing van een voorwaardelijke vrijlating nooit zeker is. Dat betekent in de praktijk dat levenslang gestraften met parole (LWP) en zij die "virtueel" levenslang hebben, in feite ook een langzame dood achter de tralies sterven. Uit onderzoek van The Marshall Project naar het functioneren van de parole boards kwam naar voren dat slechts voor een fractie van de gevangenen die recht hebben op voorwaardelijke vrijlating ook inderdaad de poort opengaat–en vrijwel niemand van deze lucky ones heeft een geweldsdelict gepleegd. Reden voor de schroom levenslang gestraften een tweede kans te geven, is natuurlijk de angst voor herhaling van het delict. De algemene opinie is dat de veiligheid van de samenleving in gevaar komt als de "monsters" worden vrijgelaten. Maar een onderzoek van Stanford Universiteit waarin 860 moordenaars gevolgd werden na hun voorwaardelijke vrijlating, toont aan dat slecht vijf van hen opnieuw in de gevangenis belandden–en geen van hen voor moord–, een recidive van minder dan 1%. Ter vergelijking: het meest recente bekende percentage van 'teruggekeerde burgers' dat binnen drie jaar opnieuw in de gevangenis belandt ligt in Amerika op 39%.
Een tweede reden waarom de parole boards erg terughoudend met vrijlatingen zijn, is hun verstrengeling met de politiek. De invulling van deze goed betaalde banen wordt in 44 van de 50 staten geheel door de gouverneur bepaald en dat is vaak de enige kwalificatie die nodig is. Er bestaat dus politieke druk en het grootste gevaar voor een politicus is een (vervroegd) vrijgelaten persoon die opnieuw een gewelddadige misdaad begaat. Ofschoon die kans heel klein is zoals we hiervoor zagen, is de media kastijding bij dergelijke zeldzame gebeurtenissen steevast zó groot dat de loopjongens van de politici het risico gewoonweg niet durven nemen.
Subjectieve criteria
In een onderzoek van Prison Policy naar de kwaliteit van het uitvoeren van parole in de gehele VS, krijgen slechts vijf staten een positieve beoordeling. Het vergroten van die kwaliteit is dringende noodzaak aldus de organisatie. Samenstellen van een beoordelingscommissie op basis van expertise zoals in Nederland en vaststaande, objectieve criteria voor beoordeling zouden al veel verschil maken. Onafhankelijkheid van de commissies evenals transparantie in hun handelen zouden standaard moeten zijn. Het voeren van een face-to-face gesprek tussen commissieleden en de gedetineerde zou verplicht moeten worden. Evenzo zou een gevangene goed begeleid moeten worden bij de voorbereidingen voor diens commissie verhoor. Andere voorstellen ter verbetering van de kwaliteit van Prison Policy zijn: de optie voor degene die gehoord wordt om onjuiste informatie waarop de commissie haar keuzes maakt, aan te kaarten; uitsluiting van deelname aan het proces tot besluitvorming voor zowel openbaar aanklagers als slachtoffers–of familieleden– van de misdaad; het actief aanmoedigen van spreektijd voor hen die positief kunnen getuigen over degene waarover beslist wordt.
Last but not least pleit de organisatie ervoor dat alle gevangenen in aanmerking komen voor een voorwaardelijke vrijlating.
Max 20 jaar
Veel critici van het strafsysteem in de VS roepen op tot hervorming van parole en parole commissies. Een minder vaak gehoord geluid is dat van Marc Mauer, de directeur van actiegroep The Sentencing Project. Geïnspireerd door het strafrecht in Europa pleitte Mauer een aantal jaren geleden voor een maximum straf van 20 jaar voor welke misdaad dan ook, met de optie voor een parole commissie of rechter de straf zonodig te verlengen. Mauer onderbouwde zijn voorstel met stellingen zoals dat mensen die misdaden plegen vrijwel allemaal 'uit de misdaad groeien' wanneer ze eenmaal ouder worden–lange straffen doen dus weinig om misdaad te voorkomen. Maar veroordelingen gaan niet alleen over het voorkomen van misdaad, veroordelingen gaan ook over straf. "Hoeveel straf is genoeg? Wat proberen we te bereiken en waar komt aflossing van de schuld in beeld?", vraagt Mauer zich af.
Tweede kans
Mauers 20 jaar plafond is voor de meeste Amerikanen veel te radicaal. Maar het idee dat iedere veroordeelde recht heeft op een tweede kans, is inmiddels een veelgehoorde roep. Dat zou betekenen dat ook mensen met een LWOP veroordeling voor geweldszaken, recht hebben op een objectieve, kwalitatieve review van hun straf. Voor sommigen gaat ook dat te ver. En toch... Florida is een van de meest conservatieve staten zonder enige vorm van parole–er bestaat wel de mogelijkheid bij goed gedrag na 85% van de tijd vrij te komen. Voor levenslang gestraften (lifers) in Florida betekent life dan ook echt natural life.
Maar zelfs in Florida klinken tegenwoordig stemmen om een tweede kans voor de LWOP gestraften in te bouwen. Senator Jeff Brandes heeft tot twee maal toe een wetsvoorstel voor een Second Look voorgesteld–Bill 1308 in 2020 en Bill 662 in 2021–waarin onder andere opgenomen was dat geweldplegers die ten tijde van hun misdaad jonger dan 25 jaar waren, na 20 jaar gevangenisstraf recht op een herbeoordeling zouden krijgen. Hoewel de senator geen voet aan de grond kreeg binnen de conservatieve Senate en House van Florida, gaat er een duidelijke boodschap uit van zijn werk: het is tijd voor structurele hervormingen. Brandes weet zich gesteund door elke pro-hervorming groep in de staat; hun acties zijn minstens even belangrijk. De non profit Society First organiseerde 23 januari jongstleden een drukbezocht symposium met als titel The Road to Restauration. Centraal in hun roep om hervorming staat het afschaffen van LWOP in de staat. Zoals Wayne Almy in de introductie van het symposium zei: "Een menselijker oplossing is hard nodig."
In Europa moet iedereen een realistisch vooruitzicht op vrijlating krijgen bij zijn veroordeling, zo oordeelde het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. In Amerika is zo'n opening er nauwelijks voor de 203.000 mensen met een levenslange gevangenisstraf. Kwestie van tijd. Tot het zover is, zullen velen van hen achter de tralies doodgaan.
