serie

Vaste Gasten

Net als je even inkakt, prikken onze Vaste Gasten je weer wakker met hun scherpe pen.


Foto: daisy.images (cc)

Goed volk | Narrenfeesten en ezelsmissen

COLUMN - In 1968 ontving de schrijver Gerard Kornelis van het Reve de prestigieuze P.C. Hooftprijs en ter gelegenheid daarvan vond op 23 oktober 1969 in de kerk van het Allerheiligst Hart van Jezus in Amsterdam, beter bekend als de Vondelkerk, een wel heel speciale ‘misviering’ plaats. De neo-gotische Vondelkerk is een schepping van de bekende architect Pierre Cuypers en heeft met zijn fraaie vieringtoren iets weg van een Engelse kathedraal. Van het Reve was zelf in 1966 toegetreden tot de Rooms-Katholieke kerk en affectie met deze kerk kon hem bepaald niet ontzegd worden.

De plechtige intrada-stoet werd voorafgegaan door jongleur Hans Hudson die onder het lopen moeiteloos enkele ballen in de lucht hield. Tijdens de plechtigheid waren er optredens van goochelaar Ted Alton en – je verzint het niet – de Zangeres zonder Naam die het lied ‘Kleine Jantje‘ ten gehore bracht. Bij wijze van ‘Ite, missa est’ werd door de muziekvereniging ‘Tot aangenaam verpozen en nuttige uitspanning’ de hymne ‘Nader tot u’ gespeeld, een verwijzing naar het gelijknamige boek van Van het Reve waarin hij een geslachtsgemeenschap beschrijft met God, gereïncarneerd in de vorm van een ezel, waarna hij hand in hand met zijn vriend ‘Teigetje’ de kerk verliet.

Foto: daisy.images (cc)

Goed volk | Porno in de kerk: Sheela na Gig

COLUMN - In de actuele discussie over ware en veronderstelde vrouwonvriendelijkheid konden ook een paar wereldberoemde museumstukken, waaronder het beroemde, oeroude, overgeproportioneerde vruchtbaarheidsbeeldje Venus van Willendorf, niet ieders toets der kritiek doorstaan. Wat tot mijn verbazing – voor zover ik weet – geheel buiten schot is gebleven is een motief in de beeldende kunst dat luistert naar de exotische naam ‘Sheela na Gig’.

Dit zijn gebeeldhouwde figuurtjes die gedurende de Middeleeuwen geplaatst werden in muren van kerken, kastelen, stadsmuren en dergelijke, voornamelijk in Ierland (101), Engeland (45), Frankrijk, Spanje en zelfs in Nederland: de Dikke Sheela van Zutphen. De Sheela na Gig is geen middeleeuwse christelijke heilige, maar een voorstelling van een vrouwenfiguur die uitgesproken pornografisch is: wijdbeens met een grote, openstaande vulva, waarbij de schaamlippen ook nog eens worden opengehouden door de handen van de figuur zelf, en met expliciet gesculptuurde (maar niet overdreven grote) borsten, en soms houdt zij haar rechterhand op een zekere plaats waarbij ik het aan de fantasie van de toeschouwer overlaat te bepalen wat zijn daar aan het doen is.

La Sheela Na Gig de Kilpeck, Herefordshire ((c) Wikimedia Commons | User Pryderi)

Het betreft in de regel lelijke, oude vrouwen: ‘hags’ (toverkollen). De figuren in Ierland en Engeland zijn in de regel vrouwelijk; op het vasteland komen ook mannelijke varianten voor met een explicite erectie. Om het onderwerp overzichtelijk te houden beperk ik mij tot de insulaire Sheela na Gigs.

Foto: daisy.images (cc)

Goed volk | Duivelsbruggen

COLUMN - Onverklaarbare zaken worden in het volksgeloof vaak als bovennatuurlijk gezien en derhalve toegeschreven aan de twee uitersten op dit gebied: god dan wel de duivel, en alles wat daartussen ligt aan onaardse wezens. Vreemd genoeg kon dit zowel positief als negatief uitpakken: we kennen uitdrukkingen als ‘duivels goed’ maar ook ‘godsgruwelijk’. Van de Italiaanse violist en componist Niccolò Paganini werd gezegd dat zijn vioolspel zó virtuoos was dat hij een pakt met de duivel moest hebben gesloten om zo ‘duivels goed’ te kunnen spelen. Dit soort duivelse aspecten, zowel in positieve als negatieve zin, komen we bijvoorbeeld tegen in het begrip ‘duivelsbrug’.

Hoewel het begrip ‘duivelsbrug’ minder bekend is als bijvoorbeeld ‘witte wieven’ komt het in de folk-lore dermate veel voor dat er een aparte categorie voor is in het classificatie-systeem voor volksverhalen van Aarne-Thompson/Uther. We hebben het dan in de regel over stenen, gewelfde bruggen, gebouwd in Europa tussen pakweg 1000 en 1600 n.Chr., waarbij vaak sprake is van een voor die tijd uitzonderlijke bouwkundige prestatie. Maar daarop zijn diverse varianten en aanvullingen.

Zoals gezegd kan je met duivelsbruggen twee kanten op: enerzijds waren het bruggen gebouwd ondanks tegenwerking van de duivel, anderzijds konden ze worden gebouwd doordat de bouwmeester of degene die de brug fysiek had gebouwd een pakt met de duivel had gesloten. Daarnaast is er een aparte categorie: bruggen waarbij de bouw niet wilde vlotten totdat er een levend wezen in één van de pijlers werd ingemetseld, zoals bij de bekende brug van Arta (Griekenland) waarbij de vrouw van de bouwmeester de pineut was.

Foto: daisy.images (cc)

Geen bal op tv | Het trollenleger van Philip Freriks

COLUMN - Het kwartje viel toen ik afgelopen dinsdagavond naar Hier zijn de Van Rossems keek. De Van Rossems in kwestie bezochten Aken. Ik zag Maarten, Vincent en Sis al keuvelend stilstaan bij diverse bezienswaardigheden van dit sympathieke Duitse provinciestadje. Dat stilstaan doen ze alle drie op dezelfde manier: licht achterover hellend, de buik naar voren, het voorhoofd gefronst, de mondhoeken naar beneden. Maarten vertelt dingen over geschiedenis, Sis over kunst en Vincent over architectuur. Ze luisteren naar elkaar, maar aan hun spottende blik zie je dat ze al lang weten wat de ander gaat vertellen. Ze houden zich in, ze mogen het format niet in de war schoppen. Zo nu en dan reageren ze met een sonoor ‘wonderlijk’ of een ‘dat ziet er niet onaardig uit hoor’ of een ‘het zou mij benieuwen’.

Hier en daar verschillen de broers en zus wel van elkaar. Zo vertelt Maarten bij een bezoek aan een badhuis een grondige hekel aan zwemmen te hebben, terwijl Sis daar dol op is. Hij wil zo snel mogelijk weg, zij wil het liefst meteen haar kleren uit gooien en naakt het zwembad in duiken, ware het niet dat ze bang is gearresteerd te worden.

Foto: daisy.images (cc)

Hulspas weet het | Liegen over uw drankgebruik

COLUMN - Dat drank slecht is, dat weet iedereen. Maar blijkbaar bestaat er onder gezondheidswetenschappers een heftige drang om dat voortdurend te herhalen, ook als daar geen enkele aanleiding voor is.

Dat gebeurde afgelopen week, toen het Erasmus Medisch Centrum vol trots mededeelde dat EMC-medewerkers hadden deelgenomen aan een internationaal onderzoek naar het effect van stevig drinken op het aantal jaren dat men op deze aardkloot doorbrengt. Dat was verschenen in het vooraanstaande vakblad The Lancet – dus alle reden voor een plakje cake en één (nou… één dan) glaasje witte wijn. En natuurlijk ook reden voor een mooi persbericht met, uiteraard, de waarschuwing dat drank slecht is. Centrale boodschap dit keer: de gezonde drinker bestaat niet. Zelfs één glaasje per dag, wat zeg ik: één per week, is schadelijk.

Het persbericht luidde:
Mensen die minder alcohol drinken, leven langer. Ook één of twee glazen alcohol per week zijn schadelijk voor de gezondheid. Tot die conclusie komen wetenschappers wereldwijd, onder wie onderzoekers van het Erasmus MC. ‘In tegenstelling tot wat mensen vaak denken, blijkt er geen veilige ondergrens te zijn voor het drinken van alcohol. Ook niet bij hart- en vaatziekten’, zegt voedingswetenschapper Trudy Voortman van de afdeling Epidemiologie van het Erasmus MC. ‘We zien dat minder alcohol vrijwel altijd beter is.’

Foto: daisy.images (cc)

Een monnik vertelt

ACHTERGROND - In de Middeleeuwen leefde in de cisterciënzer abdij Heisterbach aan de voet van het Zevengebergte in het Rijnland de monnik en novicemeester Caesarius. Ten behoeve van zijn leerlingen noteerde hij tal van exempelen die uiteraard vaak over het kloosterleven gaan maar even zo vele keren over het dagelijks leven van het volk buiten de poort. Hij bezocht samen met zijn abt op diens visitatiereizen onder meer de toenmalige Noordelijke Nederlanden, waar hij als een soort Ate Doornbosch avant la lettre verhalen van wonderen, visioenen en verschijningen uit de mond van zijn zegslieden optekende. Zoals we straks zullen lezen ging hij hierbij nauwkeurig te werk met de intentie de historische werkelijkheid vast te leggen. Kortom: we hebben hier te maken met één van de schaarse schriftelijke middeleeuwse bronnen van Nederlandse volkscultuur.

Cisterciënzers en mirakelen

cc commons.wikimedia.org Caesariusdenkmal Dollendorf.jpg

Caesarius Denkmal in Königswinter-Oberdollendorf

Caesarius was monnik van de nog steeds bestaande orde der Cisterciënzers die in 1098 door Robert de Molesme werd opgericht als reactie op de qua beginselen stevig verslapte orde der Benedictijnen, met name die in het monumentale klooster van Cluny.

Dat de Cisterciënzers in 1664 op hun beurt tot de orde geroepen werden door de Trappisten is een verhaal apart, maar in de eerste eeuwen van de het tweede millennium vonden de Cisterciënzers zich van de westerse christenen toch het dichtst bij God staan, en niet zonder reden. Dat alles onder de bezielende leiding van ongetwijfeld de grootste Cisterciënzer van de Middeleeuwen: de mysticus Bernardus van Clairvaux (1090-1153). Ook Caesarius was ervan overtuigd dat het leven van een cisterciënzer monnik de beste, veiligste en zekerste weg naar de hemel was.

Foto: daisy.images (cc)

Hulspas weet het | Ze weten alles van u, allang

COLUMN - Zo, dus het Kabinet gaat de ‘sleepwet’ aanpassen. Het ‘slepen’ zal gerichter gebeuren (maar dat was al toegezegd), en ook belooft men dat de gegevens van de inlichtingendiensten alleen maar uitgewisseld met democratische bondgenoten. Dit laatste omdat sommigen vreesden dat de inlichtingendiensten het regime van Erdogan ter wille zouden willen zijn. Alles bij elkaar te weinig om tegenstanders tevreden te stellen, natuurlijk. Maar helaas, de strijd is gestreden.

Ik had het moeilijk met het referendum. Niet omdat de keuze tussen ‘veiligheid’ en ‘privacy’ zo moeilijk was. Zo werd het referendum wel gepresenteerd, maar dat is natuurlijk niet waar het om gaat. Het was van meet af aan een absurd referendum. Het wekte de indruk dat wij, burgers, de grenzen mogen vaststellen van wat de inlichtingendiensten gaan doen. En dat is natuurlijk een illusie. De inlichtingendiensten bepalen sinds jaar en dag hun eigen grenzen. En als daar iets van naar buiten lekt, moet de politiek het mediabrandje blussen met ‘wetgeving’. Nu ook weer.

De wereld van de inlichtingendiensten kent een dynamiek die zich aan alle controle onttrekt. Vijandige inlichtingendiensten jagen elkaar voortdurend op om de technologische en wettelijke grenzen te verleggen. En bevriende veiligheidsdiensten, die bereid zijn om gegevens uit te wisselen, doen niet veel anders. Uitwisselen heeft alleen zin als je hetzelfde onderzoekt, op dezelfde manier.

Foto: daisy.images (cc)

Goed volk | Kruisen in het rituele landschap

ACHTERGROND - Dit is het tweede en laatste deel van het artikel “Kruisen in het rituele landschap”. Vorige week heette het nog “Kruisen in de openbare ruimte“, maar zelfs binnen één week kan een auteur last krijgen van ‘voortschrijdend inzicht’.

Het eerste deel had een inleidend karakter en ik onderscheidde onder meer de termen regulier geloof, volksgeloof, bijgeloof en magie – die alle vier een rol kunnen spelen bij dit soort kruisen – en ik liet zien dat magie zelfs kan doordringen in het volksgeloof. Ook merkte ik op dat deze begrippen niet scherp zijn afgebakend. In dit tweede deel, dat ook los van de inleiding kan worden gelezen, krijgt het één en ander handen en voeten door concrete voorbeelden. Maar omdat ook het onderscheid tussen de verschillende kruisen de nodige schaduwgebieden kent, eerst iets in het kort over de indeling hiervan.

Indeling naar motief

Er zijn twee recente wetenschappers die de kruisen in het veld naar motief ingedeeld hebben: Nackaerts (1950) en Egelie (1983). De eerste, een Vlaamse pater, verdeelde de kruisen in vier families: geloofskruisen, memoriekruisen, kerkhofkruisen en rechts- en zoenkruisen.

Godfried Egelie bouwde hierop voort en kwam tot het volgende overzicht: 1. rechtskruisen, 2. memoriekruisen en 3. vroomheidskruisen. De laatste categorie deelde hij op in 3a. devotiekruisen (opgericht zonder directe aanleiding maar gewoon een uiting van het geloof) en 3b. dankbaarheidskruisen, een soort ex voto’s die opgericht zijn als dankbaarheid voor bijvoorbeeld het genezen van een ziekte, en 3c. overige kruisen, waaronder alle kruisen vallen die niet onder de overige categorieën vallen, zoals de hagelkruisen.

Foto: daisy.images (cc)

Hulspas weet het | Vooruitgang van bovenaf

COLUMN - Terwijl alle ogen gericht waren op het bezoek van de Noord-Koreaanse leider Kim Jung Un aan Peking, vond er elders een heel ander staatsbezoek plaats, helemaal niet in het geheim, maar waarschijnlijk op de lange termijn veel belangrijker: dat van de Saoedische kroonprins Mohammed bin Salman aan de Verenigde Staten. Heel ontspannen, niks geen nieuws – althans, dat dachten de Amerikaanse media. Die keken naar Peking. Maar de prins speelt een veel gevaarlijker spel.

De komende ‘historische’ topontmoeting van Trump en Kim verandert voor de Amerikanen in rap tempo in een diplomatieke nachtmerrie. Het Noord-Koreaanse diplomatieke offensief, gericht op China en Zuid-Korea, is het begin van een Oost-Aziatisch front gericht tegen de Amerikaanse militaire aanwezigheid in de regio. De Filipijnen staan klaar om mee te doen; Zuid-Korea zal meewerken zolang de Noord-Koreanen stapjes zetten in hun richting. Er groeit een gezamenlijke visie op de toekomst van Oost-Azië. De tijd dat China de Noord-Koreanen op westers verzoek onder druk zet, is voorbij. Azië wil verder zonder de VS. Dat zal Trump straks te horen krijgen.

Maar terwijl Kim in het diepste geheim naar Peking reisde, trok de Saoedische kroonprins Mohammed bin Salman op zijn gemakje door de VS. Voor zijn bezoekje aan het Witte Huis had hij de traditionele thobe even aangetrokken, maar overal elders verscheen hij in een messcherp westers maatpak. Voor de Amerikanen was het as in old times: 200 miljard aan wapens besteld; 36 contracten met grote bedrijven ter waarde van twintig miljard, lekker samen Iran bedreigen en tot slot een overeenkomst met Google voor het opzetten van een eigen Saoedische cloud – wel zo nuttig om de burgers in de gaten te houden. De prins dwingt zijn land een reuzensprong voorwaarts op. De tijd dat het uitsluitend olie en islamitisch conservatisme exporteerde, nadert in rap tempo zijn einde.

Foto: daisy.images (cc)

Goed volk | Kruisen in de openbare ruimte

COLUMN - Afgelopen vrijdag werd wederom herdacht dat Jezus van Nazareth rond het jaar 30 in Jeruzalem werd gekruisigd. Zoals u weet is het kruis sindsdien een belangrijk christelijke symbool. Dát het zo is gekomen, is eigenlijk toevallig: hadden de Romeinen misdadigers, politieke tegenstanders en dergelijke niet gekruisigd maar opgehangen, dan was de galg wellicht een christelijk symbool geworden. Hoe het kruis hét symbool van de christenheid is geworden, is een verhaal dat ik momenteel laat rusten. In plaats daarvan wil ik twee stukken wijden aan de plaatsing van kruisen in de openbare ruimte.

Het kruisteken bestaat al sinds onheuglijke tijden en in diverse varianten. In feite is het een min of meer archetypische voorstelling, een sjabloon dat al klaar lag om te worden gelegd over het christelijke kruis. Het is dus zo vreemd niet dat er kruisen verrezen in de openbare ruimte. Ze zijn in te delen in ruwweg vier groepen:

  • kruisen in de formele traditie van de kerk, zoals grafkruisen;
  • seculier-christelijke kruisen, zoals moordkruisen;
  • kruisen in de volksreligie, zoals wegkruisen;
  • kruisen in het bijgeloof, zoals afweerkruisen.
  • Er zijn twijfelgevallen. Van hagelkruisen kun je je bijvoorbeeld afvragen of ze tot de volksreligie behoren of tot het bijgeloof. Volgende keer behandel ik het moordkruis en het afweerkruis, vandaag wil ik eerst wat terminologische helderheid scheppen en iets vertellen over het kruis als archetype.

    Foto: daisy.images (cc)

    Hulspas weet het | Zinloze doden zijn een voetnoot

    COLUMN - Het meest opmerkelijke aan de Spaanse Griep is dat deze dodelijke epidemie, die naar schatting vijftig miljoen slachtoffers maakte, zo volledig vergeten kon raken. Er is ongeveer een metertje serieuze literatuur over geschreven, maar dat haalt natuurlijk niet bij de kilometers die er geschreven zijn over de Eerste Wereldoorlog – vlak daarvoor, en maar zevenentwintig miljoen doden. Het een is een voetnoot geworden bij het ander – qua aantal slachtoffers zou het andersom moeten zijn. De Eerste Wereldoorlog als pijnlijke politieke vergissing in de jaren voordat de échte ramp zich voltrok.

    Maar echt gek is deze vergeetachtigheid natuurlijk ook niet. Want de Spaanse Groep kende geen helden, gestorven voor het vaderland. Die vijftig miljoen stierven voor niks. Ze hadden geen idee waarom. En ook de wetenschap weet het eigenlijk niet.

    De ziekte was zó dodelijk dat er jarenlang getwijfeld werd of het überhaupt wel een griep kon zijn geweest. Die vraag werd pas gesteld lang nadat de laatste slachtoffers begraven waren, zodat het harde bewijs dat het inderdáád om griep ging eigenlijk pas recent geleverd kon worden.

    Maar waaróm deze griep zo gruwelijk tekeer ging, blijft een raadsel. Omdat de bevolking van Europa, na vier jaar oorlog, hongerig en verzwakt was? Lage weerstand, dus? Oké, maar waarom sloegen andere ziekten dan niet net zo hard toe? Een zeer gevaarlijke griepvariant? Dat weten we niet, maar dat kun je wel stellen. Alleen, ‘de’ griep was geen onbekende, en eerder opduikende varianten plegen vaak in ieder geval voor enige weerstand te zorgen. Die weerstand leek in 1918  totaal niet te bestaan. De aantallen doden waren wérkelijk grotesk.

    Foto: daisy.images (cc)

    Goed volk | Een brief aan de Kelten

    Het is weinig bekend dat de apostel Paulus naast brieven aan de Romeinen, Korinthiërs, Filippenzen en dergelijke ook een brief aan de Kelten heeft geschreven. Nee, het gaat hier niet om een mistig apocrief episteltje, maar om een brief die in de canon van het Nieuwe Testament is opgenomen. Goed, dit is natuurlijk een flauwiteit, het gaat gewoon om de brief aan de Galaten, maar de Galaten waren wel degelijk Kelten. Ik wil in dit stukje antwoord geven op de vragen wat we onder ‘Kelten’ moeten verstaan, hoe ze vanuit midden-Europa in Klein-Azië terecht kwamen en wat de apostel Paulus met ze te maken heeft.

    De geschiedenis van de Kelten valt niet per definitie binnen de studie van de volkscultuur. Wel hangt er rondom de naam ‘Kelten’ een aparte sfeer, iets dat je met het ‘mystieke Ierland’ associeert, anders dan bij de Germanen, die gewoon in ons kikkerlandje hebben rondgelopen. De werkelijkheid is wat nuchterder.

    Ontstaan

    De Kelten waren een verzameling van stammen die niet zozeer de genen als wel, net als de Turkse stammen uit Centraal-Azië, een taal en gebruiken deelden. Ze vormden dan ook geen politieke eenheid en sloegen bij tijd en wijle onderling elkaar behoorlijk de hersens in. De Kelten vormen de schakel tussen de prehistorie – de laatste periode van de IJzertijd – en de historische perioden. Ze zijn ontstaan uit de proto-Keltische Urnenveldencultuur.

    Vorige Volgende