Seculiere calvinisten

COLUMN - Toen de heilige Johannes Paulus II Nederland bezocht, en er enige ophef was over een eventueel pauselijk excuus aan de joodse gemeenschap (naast de algehele ophef onder de katholieken zelf) trof ik in HP/De Tijd een artikel over dat onderwerp aan met de kop: “Nederlandse joden zijn net zo calvinistisch als Nederlandse katholieken.” Ik vond hem briljant en citeer hem nog regelmatig als ik Nederlanders probeer te karakteriseren voor buitenlanders.

Onder ‘calvinisme’ versta ik hier niet het geheel aan religieuze overtuigingen dat doorgaans onder die vlag ressorteert, maar een daarvan afgeleide attitude die vrijwel alle Nederlanders (zelfs een groot aantal westerlingen) in de ziel gegrift is: het idee dat persoonlijk gedrag en overtuiging met elkaar overeen dienen te komen, dat persoonlijke overtuigingen éénduidig dienen te zijn en het daaruit voortkomende gedrag dus min of meer consequent en coherent is (en dus eigenlijk ook voorspelbaar) en dat persoonlijke overtuigingen ook precies dát zijn: overtuigingen, iets waar de persoon in kwestie ooit bewust en met redenen omkleed voor heeft gekozen op grond van eigen, persoonlijke overwegingen van hem of haar moverende aard.

Die gedachten gaan eigenlijk altijd gepaard met het idee dat de inhoud van die overtuigingen beleden kan worden en dus mededeelbaar is (in taal): je kunt ze uitleggen of – erger nog – ergens opzoeken (in een boek bijvoorbeeld).

In werkelijkheid zijn de meeste mensen echter hypocriet (vanuit calvinistisch perspectief dan), inconsequent en incoherent en worden zowel hun gedachten als daden meerendeels ingegeven door emoties, ideeën en attitudes die hen door de omgeving zijn aangedragen. Die laatste worden min of meer onkritisch en goedbedoeld overgenomen. Dat heet ‘cultuur’: een geheel aan gedachten en gebruiken die niet zozeer weerspiegelen hoe mensen denken, maar hoe ze voelen.

Die calvinistische visie op ‘s mensens keuzen heeft tot gevolg dat hele volksstammen ervan overtuigd zijn dat reëel existerende moslims een meer of minder goed geslaagde realisatie zijn van wat zij aanzien voor de inhoud van de islamitische geloofsovertuiging. Wie de islam kent, kent de moslim, is dan – kort door de bocht – het adagium. Het is een beetje hetzelfde als menen dat wanneer je wilt weten wat Rooms Katholieken denken over het gebruik van voorbehoedsmiddelen, je dat het beste kunt navragen bij oudere vrijgezelle mannen in één bepaalde wijk van de hoofdstad van Italië. Dat voorbeeld laat – hoop ik tenminste – in één klap zien waar de denkfout zit.

Ik heb regelmatig grappen gemaakt over de geseculariseerde calvinisten die Nederland bewonen. Die grap is serieus. Persoonlijk vind ik niets verkeerds aan secularisatie, maar het heeft wel nadelen als je het verkeerd aanpakt. Die zijn ooit het kortst samengevat door Jonneke Bekkenkamp, theologe op de UvA: “Als mensen niet meer nadenken over religie, geloven ze alles.” Dat is een waarheid als een varken: wie niet meer nadenkt over religie, verandert in een religieuze dummy en daar komen er steeds meer van.

Seculieren – waarmee ik in dit geval dus beslist géén overtuigde atheïsten of agnostici bedoel – hebben tegenwoordig geen idee meer hoe een religieus mens denkt, ze kunnen zich er niks meer bij voorstellen. Een wat algemeen “gelovigen zijn overtuigd van feitelijk onjuiste verhalen onzin en bereid om kritiekloos blindelings op het eerste gezicht onbegrijpelijke dingen alles te doen op grond van hun heilige schrift sprookjesboek” is het wel zo’n beetje. Zo’n groep kun je bijna alles wijsmaken over zo ongeveer elk geloof en het is dan ook helemaal niet raar dat er hele volksstammen dummies rondlopen met de meest eigenaardige overtuigingen over het geloof van moslims. Bekkenkamp in de praktijk: ze geloven alles.

Dat geldt niet alleen voor de gemiddelde seculiere burger. Het geldt ook voor een te grote groep moslims, die net zo calvinistisch zijn als voornoemde joden en katholieken. Het enige verschil tussen die te grote groep moslims en de seculieren, is dat de laatsten geen zin hebben om de inhoud van een Boek te volgen en de eerste juist wél; maar voor de rest menen ze allebei dat het Boek (of tenminste: hun bloemlezing daaruit) consequent en coherent, uit persoonlijke overtuiging, moet worden nagevolgd en dat die navolging ook beleden kan worden en dus mededeelbaar is, zo nodig zelfs opgezocht of nagevraagd kan worden.

Dat is een hoogst onislamitische, zelfs onreligieuze visie. De laatste maanden was in de media met enige regelmaat te lezen dat ontspoorde moslimjongeren inmiddels al binnen het tijdsbestek van een maand konden radicaliseren, zelfs als ze maar nauwelijks wat wisten van hun eigen geloof. Dat is natuurlijk uitslaande lariekoek: die jongeren zijn al geradicaliseerd, al lang voor het moment dat ze ervoor kiezen om het in een islamitische vorm te gieten.