Recensie Zomergasten | Jaap Goudsmit

RECENSIE - In het allerlaatste fragment van Zomergasten met viroloog en epidemioloog Jaap Goudsmit, zagen we Robert Redford in een reddingsvlot op de oceaan dobberen. Hij had net zijn zeilboot zien zinken. Er was geen voice-over, Robert Redford praatte ook niet tegen zichzelf, we moesten het dus met Redfords mimiek doen. Hij keek vrij onbewogen naar het zinken van zijn boot. Alsof de ernst van de situatie niet tot hem doordrong. Er viel natuurlijk ook weinig aan de situatie te doen. Het was niet alsof Redford in staat was zijn boot het zinken te beletten. Het zou ook geen enkele zin hebben om de handen ten hemel te richten en ‘waarom’ te schreeuwen naar onze Lieveheer. Niet veel later opende Redford een doos waarin een sextant zat en een kaart van de oceaan.

Volgens Jaap Goudsmit stond deze scène uit zijn keuzefilm All Is Lost symbool voor het leven. Er zijn twee zekerheden: we worden geboren en gaan dood. Wat er tussen die twee gebeurtenissen gebeurt, dat is afhankelijk van een combinatie van toeval, kennis, intuïtie en de al dan niet aanwezige bereidheid om iets aan je situatie te doen. Het deed mij ook wel denken aan de coronacrisis, waarbij Redford in zijn reddingsvlot symbool staat voor de hele wereld. Het zinkende schip was ons vertrouwde wereldbeeld waarin alles maakbaar was en goed zou komen zolang we maar de juist koers aan zouden houden. Maar ons wereldbeeld is gezonken, we blijken nog kwetsbaarder dan we al dachten. En nu dobberen we rond en moeten we al dobberend zien uit te vogelen hoe zo’n sextant werkt.

Ik moest ook denken aan wat Jaap Goudsmit vertelde over 11 september 2001. Op het moment dat het eerste vliegtuig in de toren vloog, was hij bezig een vergadering voor te zitten van The International AIDS Vaccine Initiative (IAVI) in een gebouw met zicht op de Twin Towers. Terwijl ze naar het rokende gebouw keken, vloog het tweede vliegtuig de andere toren binnen. In het fragment dat Goudsmit ons toont, vertelt een ooggetuige wat hij had gezien. Na het tweede vliegtuig, begrijpt de man meteen dat het een terroristische aanslag betrof. Bovendien begint hij te huilen. Goudsmit verbaast zich erover dat deze man én wist wat hij zag (een terroristische aanslag) én wist hoe hij moest reageren (het huilen). Persoonlijk denk ik dat de man deze reactie heeft, doordat om hij wordt geïnterviewd en daardoor wordt gedwongen om na te denken over wat hij heeft gezien. Maar Goudsmit ziet een enorm contrast met zichzelf: hij had geen flauw idee wat hij zag. Samen met zijn medewerkers wilde hij zelfs de vergadering voortzetten. Dat wilden ze wel ergens anders doen. Ze gingen naar buiten. Dwaalden rond en kwamen bij de East River terecht waar ze bleven staan, niet goed wetend wat te doen. Toen er vervolgens steeds meer mensen aan kwamen lopen die onder het stof zaten, besloten ze hun hulp aan te bieden. Ze liepen het eerste het beste ziekenhuis binnen, maar het ziekenhuis had geen hulp nodig. Zeker niet van een groep virologen. Dit was niet hun ramp.

Het duurde ongeveer een week voordat Jaap Goudsmit een beetje begon te begrijpen waarvan hij getuige was geweest. En dat de zwarte streepjes die hij uit de Twin Towers zag vallen mensen waren. Met het instorten van de Twin Towers begon langzaam maar zeker ook het beeld dat Goudsmit van Amerika had in te zakken. Ineens zag hij de tegenstellingen veel sterker, de verschillen tussen arm en rijk, tussen wit en zwart, tussen invloedrijk en machteloos. En hoe dat eigenlijk door de hele geschiedenis van Amerika zat verweven. Daarvoor was Amerika het beloofde land. En het zou nog steeds zijn vluchthaven zijn mocht het hier mis gaan, maar zo vanzelfsprekend als het eerst was, is het niet meer. Het heeft hem wakker geschud: hij had niet opgelet, terwijl zijn moeder hem nog zo op het hart had gedrukt dat wel te doen.

Zoals het even duurde voordat Goudsmit begreep wat er op 11 september 2001 in Amerika was gebeurd, zo lijkt het wel vaker even te duren voordat het kwartje valt. Hoe zijn leven in elkaar zit en is verlopen, laat Goudsmit zien aan de hand van een aantal zorgvuldig gekozen fragmenten. Het aardige van deze fragmenten, is dat ze vaak symbool staan voor iets anders. (Zie ook het reddingsvlot van Robert Redford.) Met een fragment uit The Dallas Buyers Club (waarin een cowboy aids krijgt en zelf op zoek gaat naar geneesmiddelen die de Amerikaanse gezondheidsindustrie hem niet wil leveren), wil Goudsmit laten zien onder welke druk hij stond toen hij een aids-vaccin zocht (en tot zijn grote spijt met veel tamtam aankondigde terwijl het nog niet goed was). Een fragment over een Japanse sushimeester staat symbool voor zijn daarop volgende carrièreswitch: Goudsmit zegt de academische wereld vaarwel en gaat voor een farmaceut werken. De sushimeester liet hem inzien dat hij niet meer zoveel met ideeën bezig moest zijn, maar daadwerkelijk iets moest maken. Het heeft, volgens Goudsmit zelf, een betere wetenschapper van hem gemaakt.

Een fragment uit The Race for Everest, is enerzijds aanleiding om te praten over de stiefvader van zijn moeder (met wie hij altijd op zondag naar de bioscoop ging om naar documentaires te kijken) en anderzijds staat het voor hem symbool voor serendipiteit. Oftewel: hoe succes altijd een combinatie is van een gedegen voorbereiding, toeval en het talent om te begrijpen hoe je het toeval naar je hand kan zetten.

De documentaire Hoop Dreams (over twee talentvolle basketballers die een leven in armoede hopen te ontsnappen) staat dan weer symbool voor de invloed van verwachtingen (zowel de eigen verwachtingen als die van de buitenwereld) op het individu. Daarnaast is het aanleiding om te vertellen over de depressie waarin hij in zijn tienerjaren zat. En dat hij deze, naar eigen vermoeden, heeft overwonnen door te basketballen.

Het fragment voor Hoop Dreams is afkomstig uit Hedda’s Oorlog, een korte documentaire gemaakt door zijn eigen dochter, over zijn eigen moeder, Hedda van Gennip-Postma, die getuige was hoe haar grootouders werden afgevoerd voordat ze in Auschwitz werden vermoord. In het fragment zie je hoe ze in New York aan een chassidische jongen die vraagt of ze het dagboek van Anne Frank kent, vertelt dat zij Anne Frank niet nodig heeft. Haar hele klas was gedeporteerd. Twee fragmenten na Hoop Dreams zien we een satirisch lied over de Duitse raketgeleerde Werner von Braun, een lied dat op een grammofoonplaat stond die hij van zijn vader had gekregen. Goudsmit vertelt zijn vader wel te kennen, maar er nooit een relatie mee te hebben opgebouwd. Janine Abbring vraagt of hij niet boos is op zijn vader. Maar nee: zijn vader had zijn ouders afgevoerd zien worden, hij heeft een excuus, vindt Jaap Goudsmit.

Hoe de zeventienjarige Goudsmit in de depressie terechtkwam, durfde hij niet te zeggen. Wars als hij is van al te goedkope psychologie. Het leek hem ook niet zoveel te interesseren. Het was zo. En hij had er mee te dealen. Hij heeft er ook mee gedeald. En toen het voorbij was, was het voorbij.

Het leek mij tekenend voor Jaap Goudsmit: hij weigert te vroeg eenvoudige conclusies te trekken (dat heeft hij wel afgeleerd toen hij te vroeg dacht een aids-vaccin te hebben gevonden), ook niet over het coronavirus. Hoewel we inmiddels al veel meer weten dan een paar maanden geleden, weten we nog heel veel niet. En is het nog maar de vraag hoe lang het duurt voordat er een vaccin is dat aan de juiste veiligheidseisen voldoet. En als het er is, moeten we nadenken over de vraag aan wie je het moet geven. En als er de komende paar jaar geen vaccin is, is het de vraag hoe we daar dan weer mee om moeten gaan. Allemaal vragen waarop Jaap Goudsmit geen antwoord heeft.

Jaap Goudsmit begon de avond met een fragment van de Amerikaanse satirische nieuwssite The Onion: een reportage over bullshit, waarin onder andere een deskundige wordt opgevoerd die vertelt dat hij heeft gestudeerd en daarom de juiste man is om een paar mooi gekleurde grafieken te laten zien. Goudsmit waarschuwt ons: hij mag dan wel een viroloog zijn, dat betekent niet dat hij iets weet over dit coronavirus. Eigenlijk, zegt hij, weet niemand iets over dit coronavirus. Al die deskundigen lullen maar wat. Hijzelf incluis.

Hij vertelt dat je als deskundige ook de rol aanneemt van deskundige: alsof je weet waarover je het hebt. Het lijkt me geen valse bescheidenheid maar een oprechte waarschuwing niet te hoog van de toren te blazen (en om, als kijker, niet alles even serieus te nemen). Toch denk ik dat het ook werkt zoals bij de toevallige passant in het 911-fragment die én begrijpt wat er gebeurt én begrijpt hoe hij moet reageren: doordat hij wordt geïnterviewd wordt hij gedwongen zijn gedachtes op een rijtje te zetten en er woorden aan te geven. En als je dan het talent en de kennis hebt om iets zinnigs te zeggen, dan zal dat ook lukken.