Recensie Zomergasten 2017 | Glenn Helberg

RECENSIE - Het zou zo’n beetje alles worden waar reactionair blank Nederland zich groen en geel aan ergert, deze Zomergastenaflevering. Psychiater Glenn Helberg – van Antilliaanse afkomst, homoseksueel – voerde de kijker behendig langs allerhande discussiepunten over ras en seksualiteit waar de witte kijker zich ongemakkelijk bij voelt.

Zelfs de progressieve Janine Abbring voelde zich in al haar witheid regelmatig ongemakkelijk en interrumpeerde de geboren verteller Helberg dat het een lieve lust was. Ze was door alle politiek geladen discussies over ras elk woordje op een goudschaal gaan wegen, bang om de verkeerde woorden te gebruiken, onthulde ze.

Het gaat nu even niet om jou, meid, dacht ik bij mijzelf. Dat had je toch van ‘black twitter’ kunnen leren, en anders moet je daar misschien gewoon maar even wegblijven. Scheelt een hoop twijfel aan jezelf die verder niks oplevert. Als niks anders helpt, gewoon muten die bende jacobijnen, want dat vingerwijzen van die lui de godganse dag door is inderdaad doodvermoeiend.

Helberg toonde zich allerbeminnelijkst en liet zich niet van de wijs brengen.

In de pas lopen

De psychiater begon zijn exposé met een fragment uit Nise: the heart of madness (2015), over een jonge vrouwelijke collega in een kliniek in Rio de Janeiro, die psychiatrische ziekten in plaats van deze met elektroshocks en lobotomieën te lijf te gaan, behandelde door een beroep te doen op creatieve expressie. Nogal revolutionair in de jaren vijftig, waarin men vooral aan symptoombestrijding deed, en patiënten met dwang en agressie benaderde.

De psychiater Helberg wilde net als Nise da Silveira vooral de persoon achter de patiënt zien, en diens verhaal horen. Als dat verhaal een leugen bleek, kwam de patiënt daar vanzelf wel achter.

Dat de maatschappij individuen met dwang en agressie in een mal van normaliteit tracht te duwen, kwam in meerdere fragmenten tot uitdrukking.

In een clip uit The Naked Civil Servant (1975), over het leven van de flamboyante homoseksuele schrijver Quentin Crisp, zien we hoe deze zich moet verdedigen tegen de aantijging van prostitutie. We spreken dan over de jaren dertig of veertig, toen homoseksualiteit nog als perversie werd gezien en volop strafbaar was. Crisp vertelt hoe hij steeds wordt lastiggevallen door wildvreemde mannen omdat ‘ie er uitziet als een travestiet; twee dienders van de zedenpolitie interpreteren dat als tippelen. Vandaar dat hij nu in het strafbankje staat.

‘Zo zie je maar: wat voor jou een negen lijkt, kan voor mij een zes zijn,’ merkte Helberg op. Het mooie aan zo’n Crisp vond ‘ie dat deze tegen de stroom op gewoon zei: ‘Jullie zien het verkeerd.’ Jezelf zijn, radicaal trouw aan jezelf blijven, dat is belangrijk voor de psychiater.

Macht en onbegrip

Dat laatste blijkt minder makkelijk dan gedacht, want degenen met institutionele macht hebben allerlei verwachtingen over ‘hoe het hoort’, die ze aan degenen zonder stem opleggen.

In een fragment over hoe de Albert Heijn haar staf op de Antillen assertiviteit bij tracht te brengen, zien we hoe goed bedoelende witte Nederlanders doodleuk over de schroom van de lokale, zwarte medewerkers heen walsen om hen een krachtige hand te geven en in de ogen te kijken. Ik moest weer even denken aan de psychiatrische kliniek uit het eerdere filmpje, waar degenen die de scepter zwaaiden de mensen ook uit alle macht in de mal van de normaliteit probeerden te persen.

Het getuigt ook van een totale miskenning van de koloniale geschiedenis, aldus Helberg. Eerst werd de slaven en hun nazaten ingepeperd dat ze de blanke meesters vooral niet in de ogen mochten kijken, en nu eist men ineens precies het omgekeerde gedrag: assertiviteit, er staan, jezelf laten zien.

Er spreekt volgens Helberg tevens een neerbuigende houding uit: jullie snappen het nog niet, wij zullen jullie wel even de juiste manier van omgang bij brengen. Puur op grond van een commercieel belang ook nog. Daar sprak geen houding van wederzijds respect uit. Mensen in hun waarde laten, kennis nemen van de historie achter hun gedrag, dat is belangrijk, vindt Helberg.

Activisme

En aan dat laatste schortte het in Nederland nogal aan. Aan de hand van het polygoonjournaal over de stakingsrellen op Curacao van 1969 liet hij zien hoezeer de interpretatie vanuit Nederland uiteenliep bij die op het eiland zelf. ‘Sommige van die vakbondsleiders woonden bij mij in de wijk. Die noemde ik oom.’

Helberg herinnerde zich nog goed hoezeer de rellen werden gedreven vanuit een diep gevoel van onrechtvaardigheid over de ongelijke behandeling: zwarte arbeiders verdienden voor hetzelfde werk een derde minder. Maar als je het journaal bekeek, kreeg je de indruk dat de onvrede werd veroorzaakt door een natuurverschijnsel: automatisering. Ging het om oproerkraaiers, of mensen die opkomen voor hun rechten? Jouw negen, mijn zes.

Dat activisme van onschatbare waarde is voor maatschappelijke acceptatie van minderheidsgroeperingen, betoogde Helberg met een filmpje uit een documentaire over de Stonewall-rellen van 1969. Die hadden er mede voor gezorgd dat homoseksualiteit uit het handboek van psychiatrische aandoeningen was geschrapt, en dat we nu overal Gay Pride-marsen kenden.

De Stonewall Inn was een homocafé in de wijk Greenwich Village, New York, waar de mafia de alcohol verzorgde omdat een homogelegenheid uiteraard geen alcoholvergunning kreeg; en de politie vervolgens invallen deed om te laten zien wie er de baas was (en vooral dat homo’s nul rechten hadden). Na de zoveelste inval waren de homoseksuele bezoekers het zat, en raakten ze slaags met de politie. Het zou een bepalend moment worden voor het homorechtenactivisme in de VS en elders.

Engagement

Stokpaardje van Helberg in deze: het waren twee zwarte travo’s die een spilfunctie hadden in het organiseren van de bezoekers en sympathisanten. Die hadden bij de burgerrechtenbeweging hadden geleerd dat als de autoriteiten en instituties je vertellen dat je niks bent, je voor je rechten op moet komen om te laten zien dat je wel wat bent. Zonder hen was het allemaal niet van de grond gekomen, maar dat was nu geheel vergeten.

Whitewashing, aldus Helberg. Hij vond dat blanke homoseksuelen wel wat meer solidariteit mochten laten zien, vooral nu homoveiligheid een stok in handen van xenofobe partijen was om etnische minderheden mee te slaan. “De civil rights movement is een van de zaken waarom jij vandaag vrij kunt zijn.” Allerlei gemarginaliseerde groepen hadden elkaar hard nodig.

Het engagement tekende Helberg. Jezelf kunnen zijn en erbij kunnen horen, is niet vanzelfsprekend. Om jezelf te kunnen zijn moet je jezelf laten zien, en dat kan strijd opleveren, want het roept nogal eens onbegrip en weerstand op.

Ik vermoed dat de hele uitzending precies daarom in de overbekende hoeken weerstand zal oproepen. But what else is new?