Recensie Wintergasten met Yuval Noah Harari

RECENSIE - Het lijkt wel of het niemand is opgevallen, maar deze week presenteert Janine Abbering 4 avonden Wintergasten. Vanavond werd haar interview getoond met Yuval Noah Harari, de bekende Israëlische historicus, schrijver en futuroloog. Die heb ik hoog zitten, al moet ik bekennen dat ik geen een van zijn boeken heb gelezen. Mijn interesse is puur gebaseerd op wat er over hem in de media is verschenen. Hij zegt hele verstandige dingen, en daarom was ik zeer benieuwd naar zijn “ideale tv-avond”.

Tot mijn niet geringe verbazing en vreugde trapt hij af met een fragment uit de historische tekenfilmserie “Er was eens…”. Die was ik helemaal vergeten! Op de lagere school werd het soms getoond in de geschiedenis- of biologielessen, en ik ben het tot ver na mijn jeugd blijven kijken. (Ik had overigens geen idee dat het een Franse serie is, die blijkbaar wereldwijd werd uitgezonden.) Het deed precies wat het beoogde; je leerde er iets van en tegelijk was het gewoon heel lollig. Het was voor Harari de reden dat hij historicus werd. En het is óók de perfecte illustratie van de ideeën die hij heeft over het leven, en hoe de mens erin staat. Het is allemaal storytelling. Én ons vermogen tot samenwerking. Iets waar ik het alleen maar hartgrondig mee eens kan zijn. Volgens hem is die samenwerking waarschijnlijk de reden dat de homo sapiens het won van de Neanderthalers – die fysiek en misschien zelfs intellectueel onze meerdere waren (ze hadden in elk geval grotere hersenen). Maar vooral de verhalen die we vertellen, de “werkelijkheid” die we voor onszelf creëren, vind ik een interessant gegeven. Het is een concept dat ik al lange tijd overpeins en dat me helpt om de wereld te begrijpen.

Wij mensen denken dat we rationele wezens zijn, met een eigen “ik” en vrije wil, dat al onze keuzes daarvandaan komen. Gelul van de bovenste plank! We verzinnen verhalen, en die leggen we over de werkelijkheid heen. Veel van die verhalen hebben hun wortels in de middeleeuwen, wat hij aantoont met een fragment uit Game of Thrones – vond ik verder niet zo interessant, behalve dat ik het leuk vind dat ik wederom een voorliefde (voor deze serie) met hem deel. Nou ja, het is wel een frappante constatering, dat onze sprookjes inderdaad vaak gaan over ridders, prinsen en prinsessen, en bijvoorbeeld niet over Centurions of redenaren uit de Romeinse tijd.

Het grootste sprookje van alles, waar we allemaal in geloven, is geld. In den beginne van dat sprookje was graan het betaalmiddel, dat kon je tenminste nog eten. Toen werd het opeens goud, het meest waardeloze metaal op aarde, te zacht om iets nuttigs van te maken en te zwaar om mee te zeulen. Maar het was tenminste nog zeldzaam. Vervolgens, omdat het zo’n gezeul was, gingen we over op papier. En nu zijn we afgegleden naar bits en bytes, fictiever dan dat wordt het niet. Maar ons vertrouwen erin is onwrikbaar, en meer dan dat. We hechten enorm aan de geschiedenis – de slogan “resultaten uit het verleden bieden geen garantie voor de toekomst” heeft weinig tot geen impact. Zo toont een fragment uit de film “The Big Short” aan. We geloven dat de Winnaar zal blijven winnen, we wedden erop, en wedden vervolgens op die weddenschap, en dan weer op die weddenschap, en we stapelen vertrouwen op vertrouwen op…niets. En het gaat goed, tot het niet meer goed gaat. En dan heb je een financiële crisis.

Harari stelt dat zijn thuisland Israël lijdt aan een overdaad aan geschiedenis, evenals de omringende landen. Als je in het Midden Oosten opgroeit, krijg je vanzelf een donker mensbeeld. In feite is Jeruzalem gewoon een stad; stenen, huizen, auto’s, dingen. Maar iedereen legt er een mythe overheen, ze zien engelen en demonen, en in die “werkelijkheid” leven ze. Het is een Virtual Reality, al lang voor dat die techniek werd uitgevonden. Dat is wat de mens drijft. Fictie is belangrijker dan realiteit; als het koraalrif bedreigd wordt komen weinig mensen in opstand. Trek een steen uit de Klaagmuur en de pleuris breekt uit.

Waarna hij me alweer aangenaam verrast met een fragment uit de Pixar/Disney-hit “Inside Out”, een film die in zijn top 3 staat, en terecht. Volgens hem laat Disney hiermee alle oude conventies los (zoek diep in jezelf naar de kern van jezelf, vind je ware ziel, volg je hart) , door te laten zien dat we méér zijn dan ons ego, dat “ik” en de vrije wil, de ratio die we ons zo graag aanmeten. Nee, er zitten meerdere personages in ons, we kennen vreugde, verdriet, walging, angst, maar het zijn die emoties sámen die bepalen hoe we reageren en wie we zijn. En dat gaat voor een flink deel onbewust. Het zijn neurobiologische processen, en jij hebt meestal geen idee wat daar allemaal gebeurt.

Maar: Bewustzijn is het vermogen om te voelen, emotie te ervaren. Daarom zijn we zo ontvankelijk voor verhalen, en creëren we ook mythes over onszelf. Het is wat ons mens maakt. Waarna het onderwerp AI – kunstmatige intelligentie – ter sprake komt. De angst voor AI is die voor intelligentie zonder bewustzijn (gevoelens). Dat is het gevaar van algoritmes, je weet niet waar het besluit op gebaseerd is. Maar hij (het) kent jou beter dan jij jezelf, en kan je daardoor manipuleren.

Harari vertelt dat hij pas op zijn 21^e uit de kast kwam als homo. Ook voor zichzelf, hij heeft zichzelf lang voor de gek gehouden. Terwijl een algoritme – rationeel zonder gevoelens – hem dat waarschijnlijk jaren eerder al had kunnen vertellen. Hijzelf is immers een product van de cultuur waarin hij leeft, heeft altijd gehoord dat homoseksualiteit onnatuurlijk is, en dus kon hij geen homo zijn. De realisatie dat hij dat wél was, was geen plotselinge openbaring, maar een proces. Gestuurd door – je verwacht het al (of niet) – films, verhalen die op zijn pad kwamen.

Onze drijfveren zijn vaak cultureel bepaald, we zijn allemaal min of meer geïndoctrineerd. We kennen onszelf veel minder goed dan we zelf denken, en we zijn veel meer beïnvloedbaar dan we denken. Mensen kunnen “gehackt” worden, in een hoek gedrukt, gechanteerd; weten wat jou drijft, is een wapen voor dictators en criminelen. Zeker nu de techniek bestaat om ons van A tot Z te volgen. Harari voert nogmaals aan hoe gevaarlijk dat is. Zelf heeft hij bijvoorbeeld geen smartphone.

Toch is hij niet per se pessimistisch. Techniek kan ten kwade, maar ook ten goede worden aangewend. Zijn man heeft hij leren kennen via een dating-app. Goed, hij wil geen kinderen op de wereld zetten, omdat hij de wereld – ondanks al zijn (mijns inziens) indrukwekkende inzicht – niet begrijpt. Maar met het laatste fragment van deze avond, wederom uit “Er was eens…”, wil hij aangeven dat het binnen onze mogelijkheden ligt om er een prachtige wereld van te maken.

Ik heb me zelden zo verwant aan iemand gevoeld.

 

PS: Het hele verhaal is uiteraard véél uitgebreider. Kijk vooral de hele uitzending terug