Recensie | Een kleine stad bij Auschwitz

RECENSIE - De morele schuld van individuele Duitsers aan de Holocaust is al jarenlang onderwerp van verhitte discussie. Mary Fulbrook doet met haar boek ‘Een kleine stad bij Auschwitz’ een nieuwe duit in het zakje.

Ongeveer dertig kilometer van Auschwitz, in het deel van Polen dat door Nazi-Duitsland tot onderdeel van het Reich werd gemaakt, ligt het stadje Będzin. Om dit nieuwe stukje Duitsland judenrein te krijgen, werden ongeveer 85.000 Joden uit deze streek naar het nabijgelegen werk- en vernietigingskamp gedeporteerd. Het aantal overlevenden was minimaal.

In Een kleine stad bij Auschwitz. Gewone nazi’s en de Holocaust beschrijft Mary Fulbrook, hoogleraar Duitse geschiedenis aan University College London, de gebeurtenissen in Będzin tussen het begin van de Duitse bezetting en het moment in 1943 dat de stad officieel judenfrei werd verklaard. Hierbij besteedt Fulbook speciale aandacht aan de rol van Landrat Udo Klausa, een hoge civiele districtbestuurder in Będzin en omgeving. Dit is allerminst toevallig: Landrat Klausa was getrouwd met Fulbrooks latere peettante, het meisje dat ooit hartsvriendin van haar moeder was – totdat laatstgenoemde om politieke en raciale redenen halverwege de jaren dertig Duitsland moest ontvluchten.

Een kleine stad bij Auschwitz heeft zodoende een drievoudige focus. Allereerst vertelt het boek het verhaal van de Joodse gemeenschap in Będzin tussen 1939 en 1943. Ten tweede is er aandacht voor de activiteiten van het Duitse bestuur en de rol van Klausa hierin. Tenslotte besteedt Fulbrook aandacht aan de manier waarop Klausa – die na afloop van de Tweede Wereldoorlog als Landesdirektor van de regio Rijnland nog een mooie ambtelijke carrière zou hebben – zijn betrokkenheid bij de deportatie van tienduizenden Joden achteraf presenteerde.

Individuele schuld

Hoewel de mate van schuld van Klausa het meest interessante onderwerp is (en voor niet-historici waarschijnlijk ook het meest relevant), weet Fulbrook ook het langzame proces waarmee de Joodse gemeenschap in Będzin steeds verder werd uitgebuit, geïsoleerd en uitgesloten op een uitermate beklemmende wijze te beschrijven. Zeventig jaar van de gebeurtenissen verwijderd, is het gemakkelijk te vergeten dat de Holocaust in eerste instantie een geleidelijk proces was, waarbij de genocidale consequenties van het nazi-beleid voor de Joodse slachtoffers steeds een klein stukje onmiskenbaarder werden. Iedere paar maanden werden nieuwe slachtoffers afgevoerd naar werkkampen en werden vrijheid, fysieke ruimte en rantsoenen van de achterblijvers weer iets verder ingeperkt. Tot het moment in 1943, vier jaar na het begin van de Duitse bezetting, dat de allerlaatste Joodse bewoners van Będzin, werden afgevoerd naar Auschwitz om te worden vergast.

Landrat Klausa was op geen enkel moment direct betrokken bij het fysieke geweld dat tegen zijn Joodse districtsbewoners werd uitgeoefend. Dit was simpelweg geen taak van het civiele bestuur. Niettemin waren de burgerlijke autoriteiten nauw betrokken bij de logistieke organisatie van de deportaties. Bovendien was het wel degelijk de verantwoordelijkheid van het civiele bestuur om concrete voorbereidingen te treffen voor de inrichting van een judenrein Będzin (‘Bendsburg’ in het spraakgebruik van de nieuwe machthebbers).

Klausa’s verweer in zijn memoires dat ‘het allemaal werd gedaan door de SS’ en dat hij er ‘nooit bij [was] geweest’ is dus, op zijn zachtst gezegd, een onvolledige weergave van de werkelijkheid. Opvallend is ook dat Klausa zichzelf en zijn directe ondergeschikten beschreef als ‘fatsoenlijk’ en ‘geen echte nazi’s’. Klausa deed als gelovig katholiek, bestuurder en partijlid ‘gewoon zijn best’ in een moeilijke tijd, waarbij hij zich zo min mogelijk gelegen liet liggen aan de ‘excessen’ die in zijn district plaatsvonden. Dat hij halverwege de jaren dertig een racistisch traktaat had geschreven met als titel Rasse und Wehrrecht was enkel om in de gunst van de autoriteiten te komen en om op die manier zijn carrièreperspectieven te verbeteren.

Twijfels

Toch lijkt Klausa bij herhaling oprechte twijfels te hebben gekend over zijn rol in de bestuurshiërarchie van het Derde Rijk. Om zijn veelbelovende carrière niet in gevaar te brengen, bleef hij echter de steeds radicalere beleidsvoornemens van het nazi-regime in daden omzetten. Met andere woorden, Klausa zat klem tussen zijn geweten en zijn ambities. Ook hij was dus op een bepaalde manier een ‘gevangene van het systeem,’ oordeelt Fulbrook misschien wat al te mild.

Uiteindelijk zocht (en ontving) Klausa in 1942 overplaatsing naar de Wehrmacht. Hierdoor ontliep hij weliswaar verdere persoonlijke betrokkenheid bij de Endlösung, maar wel zonder dat het zijn carrièreperspectieven al te erg zou schaden. Tot verzet of zelfs maar het openbaar delen van zijn afkeuring heeft Klausa zich nooit willen zetten. Niettemin kon Klausa dankzij deze overplaatsing (mede door de chronologie van de gebeurtenissen net iets anders voor te stellen) na de oorlog medeplichtigheid aan én kennis van regelrechte genocide ontkennen. Voor het systemische geweld, waaraan hij zich middels zijn bestuurskwaliteiten onmiskenbaar schuldig heeft gemaakt, is hij nooit vervolgd.

Het moment waarop Klausa’s twijfels de overhand kregen, valt samen met het moment waarop het nazi-regime rechtstreeks begon te moorden in plaats van Joden te veroordelen tot een trage dood door verwaarlozing, ziekte en honger. Fulbrook speculeert dat actieve massamoord het punt is waarop de wegen tussen ‘echte nazi’s’ en ‘meelopers’ zich scheidden. Vanaf dat moment konden de ‘meelopers’ hun ogen niet meer sluiten voor de daden die in hun naam werden begaan en verloor het regime de willige en enthousiaste steun van de conformisten – zonder dat dit, zoals het geval van Klausa illustreert, grote invloed had op de slagkracht van het nazi-bewind.

Blindheid

Zolang er nog geen sprake was van georganiseerde massamoord, kon de morele blindheid van Klausa en de personen in zijn omgeving bijna absurde vormen aannemen. Zo schreef de echtgenote van Klausa, vlak nadat zij en haar gezin in de kervers gevorderde ‘villa van de Jood Schein’ waren getrokken in een brief aan het thuisfront:

Op dit moment is het een chaos in huis. De meubels uit Berlijn zijn vandaag aangekomen en overal staan en liggen spullen. De schilders zijn naar verwachting donderdag klaar en dan kan ik de spullen uit Berlijn eindelijk uitpakken. Tot dan loop ik alleen maar door het huis heen om te zorgen dat er niets aan de vingers van de Joden blijft plakken. Hoogst ergerlijk allemaal, want ze stelen als de raven.

De ironie van bovenstaande klacht ontging Klausa’s echtgenote, Alexandra, volledig. De oorzaak van deze blindheid is achteraf moeilijk vast te stellen. Was er enkel sprake van een volstrekt onkritische acceptatie van de status quo? Was de nazi-propaganda erin geslaagd Joden en andere minderwaardigen zodanig te ontmenselijken dat ze onzichtbaar werden? We weten het niet.

Klausa zelf bleef in ieder geval trouw zijn bijdrage leveren aan het genocidale nazi-bewind, eerst als hoge bestuursambtenaar en vervolgens als officier in de ook niet bepaald ‘schone’ Wehrmacht. Uiteindelijk mag hij dan wel kwellende gewetensbezwaren hebben ervaren, in de praktijk liet Klausa zich leiden door professionele ambitie en conformisme.

Moreel bewustzijn

Indien Klausa’s gedrag typisch menselijk is (en veel, zo niet alles wijst daarop), kunnen we concluderen dat – net als de voortdurend rationeel calculerende burger, de homo economicus – ook de homo moralicus een mythe is. Bij het gros van de mensheid is simpelweg geen sprake van constante morele afwegingen, geen voortdurende pogingen om het goede te zoeken en het kwade te vermijden. In plaats daarvan is er – zolang het eigenbelang niet wordt geraakt – enkel het volgen van de weg van de minste weerstand.

Opvallend is bijvoorbeeld dat ook bij mensen die meenden dat het nieuwe Duitsland volledig judenrein moest worden gemaakt, sympathie voor individuele Joden veel voorkwam. Een dergelijk dubbelzinnige houding kan toch nauwelijks het resultaat zijn van de welbewuste toepassing van morele principes.

Tenslotte illustreert het geval Klausa waarom zoveel Duitsers – ook in gezaghebbende functies – na afloop van de Tweede Wereldoorlog konden volhouden zich ‘fatsoenlijk’ te hebben gedragen. Net als de Landrat van Kreis Bendsburg, hielden zij hun onwil om te zien net zo lang vol totdat dit een psychologische onmogelijkheid was geworden. En vanaf dat moment (en niet eerder!) waren zij inderdaad immer dagegen geweest.

Bovenstaande conclusies brengen een wellicht onaangename waarheid aan het licht: het morele handelen van de meeste mensen wordt voornamelijk bepaald door een combinatie van onbewuste impulsen en de externe omstandigheden waarin ze verkeren, ‘het syteem’ zogezegd. In zoverre als wij goede mensen zijn, zijn we dat allereerst dankzij het soort samenleving dat we hebben opgebouwd. En is die samenleving niet zo mooi, dan zijn wij – een enkele uitzondering daargelaten – dat ook niet.

Een kleine stad bij Auschwitz bevat zodoende sterke aanwijzigingen dat, praktisch gesproken, de Holocaust niet zozeer het gevolg was van individuele kwaadaardigheid, maar van het feit dat in het Derde Rijk de weg van de minste weerstand naar bepaald onfrisse bestemmingen leidde.

Mary Fulbrook, Een kleine stad bij Auschwitz. Gewone nazi’s en de Holocaust / ISBN 978 90 234 7679 5 / paperback / € 29,90 / 464 pagina’s