Post-Atheïst | Dode Zee-rollen

COLUMN - Toen onlangs enkele oude opnames van Bob Dylan werden uitgebracht, noemde een journalist ze ‘Dylans Dode Zee-rollen.’ Verdere uitleg was overbodig: elke lezer begreep dat het ging om herontdekt materiaal dat nieuw licht wierp op de tijd waarin iets belangrijks was ontstaan. In het geval van de echte Rollen gaat het om een kleine duizend teksten uit de tijd waarin de grondslagen zijn gelegd voor het christendom en rabbijnse jodendom.

Ze zijn in 1947 teruggevonden in de buurt van een ruïne die Qumran heet. Sommige teksten waren al bekend uit de Bijbel, andere uit Ethiopië of uit de synagoge van Cairo, maar er was ook nieuw materiaal. De eerste onderzoekers identificeerden de ruïne als het klooster waar de rollen waren geschreven en meenden dat ze behoorden tot een kolossale bibliotheek.

Maar wie waren de joodse monniken? Toevallig hebben we een overzicht van de stromingen binnen het toenmalige jodendom: historicus Flavius Josephus onderscheidde sadduceeën, farizeeën, essenen en zeloten, en de eerste onderzoekers meenden dat de ideeën in de Rollen het meest leken op die der essenen. De beroemd geworden Oorlogsrol toont dat deze asceten geloofden dat Israël in een apocalyptische oorlog de buurvolken – lees: de Romeinen – zou verslaan, terwijl andere teksten vertellen dat daarna een “koninklijke messias” de macht zou delen met een priesterlijke collega.

Het esseense auteurschap van de Dode Zee-rollen is een nog altijd populaire hypothese, maar de twijfel bleef knagen. Omdat het materiaal tergend langzaam werd uitgegeven en almaar onder embargo bleef, waren de complottheorieën niet van de lucht, met het Vaticaan als vanzelfsprekende boosdoener. Zo’n vertraging is in de oudheidkunde echter normaal: alleen al in het British Museum wachten zo’n 100.000 Babylonische teksten op publicatie. Filologisch handwerk is extreem arbeidsintensief.

In 1991 begonnen enkele geleerden, die over foto’s van de onuitgegeven teksten beschikten, het embargo te negeren: ze maakten het beeldmateriaal openbaar en bereikten zo dat de geheimhouding binnen enkele weken werd opgeheven. Hoewel de publicatie zo werd versneld, is ze pas afgerond in 2009, tweeënzestig jaar na de ontdekking. Digitale foto’s zijn hier.

Zo begon het onderzoek opnieuw en ontdekten de qumranologen dat het eerst-gepubliceerde materiaal atypisch was geweest. De meeste Rollen gaan niet over een apocalyptische eindtijd en het idee dat het om één bibliotheek gaat, is inmiddels omstreden. Christelijke termen als “klooster” en “monniken” waren al uit de mode geraakt en zijn dat helemaal nu archeologen opperen dat de ruïne in feite een dadelplantage met pottenbakkerij was (pdf). De veronderstelde rituele baden lijken bassins om klei te zuiveren.

Als er al een anti-Romeinse tendens is in de Rollen, wordt deze meer dan gecompenseerd door teksten over rituele reinheid: de schrijvers hielden rekening met de aanwezigheid van onreine vreemdelingen en zochten wegen om de eredienst voort te zetten. Deze schrijvers zochten dus een manier om de Romeinen in hun religieuze kader te integreren: ook al beschouwden ze hen niet als hun gelijken, ze fantaseerden niet over hun apocalyptische verdelging.

Het zou te ver gaan te zeggen dat de qumranologie terug is bij af, maar veel oude zekerheden zijn weggevallen. Ik kan iets over het hoofd hebben gezien, maar volgens mij valt het woord “esseens” niet één keer op de verbluffend mooie expositie in het Drents Museum in Assen. U kunt het materiaal daar bekijken tot 5 januari.