ANALYSE - Wat gebeurt er rond Oekraïne? Is er een agressie van de Navo? Het zijn toch de Russen, die troepen samentrekken? Is het ouderwets imperialisme van de Russen? Of is het een naspelen van de geschiedenis, in nieuwe verhoudingen? De annexatie van de Krim, zonder dat er een schot werd gelost, doet denken aan Hitler’s truc die leidde tot de aansluiting van Oostenrijk.
En wat is hier precies de rol van het gas? Gasprijzen hebben betekenis voor onze inflatiecijfers, dus veel hoeft er niet mis te gaan. Bij een grootschalig militair conflict zijn de gevolgen geheel niet te overzien. Een tekort aan aardgas is dan te verwachten. Gaan we Groningen weer verder ondermijnen om het warm te hebben? Het is geen klein vraagje. Wel humor dat Rutte de ongerustheid over Oekraïne in de Kamer bezwoer met de mededeling dat hij en Hoekstra zelf zouden gaan kijken. Dat is een hele geruststelling…
Bufferzone
Ik herinner me Van Baalen en Verhofstadt op het revolterende Maidanplein in 2014 en vroeg me in deze kolommen af of een steunbetuiging aan de menigte verstandig gedrag was: misschien was het wijzer Poetin het gevoel van een bufferzone te gunnen. Hij had tenslotte al jaren daarvoor gezegd dat de ineenstorting van de Sovjet Unie een geopolitiek drama was. “Tear down this wall”, riep Reagan. Maar dat was meer theater dan agressie. En de Berlijnse muur viel kort daarna. Niet door de Navo, maar het volk deed het zelf. De voormalige satellietstaten dankten vervolgens het communisme af.
Het begrip “bufferzone” hoort bij een voorbij tijdperk van militaire technologie. In een moderne oorlog rijden tanks niet meer door eindeloze landerijen, maar scheppen wizzkids en trollen chaos achter computers. Moeten we Poetin dat begrip bufferzone niet gewoon gunnen?
Deze week leek Biden in een speech al uit te gaan van een militaire operatie van de Russen. Want terugtrekken met minimale diplomatieke winst lijkt niet realistisch. Dat gaf politiek geduvel in de V.S., want de president kon de Russen toch moeilijk uitnodigen tot een militair avontuur?
Maar de opbouw van de Russen gaat onverstoorbaar verder: Russische marine vaart langs onze kust. Als die eenheden ook moeten worden ingezet, kan de vlam in de pan slaan binnen een week of twee. Kunnen we het onbegrijpelijke van een nieuwe oorlog in Europa verklaren? In de geschiedenis is wel iets te vinden.
Verstoorde blokken
Onze geschiedenis zou stoppen met de val van de Berlijnse Muur in 1989, volgens Fukuyama. Dat was niet zo. De wereld van het communisme en de volksdemocratie kwam wel, in de jaren daarna luid krakend tot stilstand, ook de Sovjet Unie. Gorbatsjov (glasnost en perestroika) werd door Jeltsin opgevolgd, die vervolgens de instorting van de Sovjet Unie regisseerde. Daaruit kwam een immens proces van uitverkoop van communisme voort. Jeltsin wees, steeds ongezonder, Poetin aan als zijn opvolger.
In een speech in april 2005 verklaarde Poetin dat de ineenstorting van de Sovjet Unie “de grootste geopolitieke tragedie van de eeuw” was geweest. Die formulering is door het westen slecht begrepen. Implicatie was toen eigenlijk al dat hij herstel van de Koude Oorlog blokken wilde. In München in 2007 deed hij er een schep bovenop: “het proces van uitbreiding van de Navo heeft niets te maken met de modernisering van de alliantie of met het verhogen van het veiligheidsniveau in Europa. Juist het tegendeel: het is een ernstig ontregelende factor die het niveau van wederzijds vertrouwen verlaagt.”
Hij beriep zich op veiligheidsgaranties van Manfred Wörner, SG van de Navo, in 1990. Of die zo bedoeld waren als Poetin meende is vers twee, maar de behoefte aan veiligheidsgaranties is een sterke constante in de Russische politiek. Jaap de Hoop Scheffer voegde daar in Buitenhof zijn herinneringen aan toe: de Navo heeft met het lidmaatschap van Oekraïne en Georgië minstens gedreigd, met inspiratie van de Amerikaanse president Bush.
Het incident op het Maidanplein in 2014 past hierin. Voor de Russische vervolgingswaan waren de woelingen aangewakkerd door westerse onrustzaaiers en was een machtswisseling een stap naar het Navo lidmaatschap van Oekraïne. Wat Van Baalen en Verhofstadt deden op het Maidanplein was minstens onverstandig. Recent zien we het zelfde patroon in Belarus: een incompetent regime dat niet verjaagd mag worden door een moderne oppositie en protesten van het volk. Gelukkig is het westen voorzichtiger met gevoeligheden van de Russen.
Het denken in blokken doet ouderwets aan: Poetin heeft een beeld van een Sovjet imperium dat hij wil herstellen, door een ring van “bufferstaten” tussen een (hersteld) Russisch imperium en de Navo staten. Die ring bestaat uit Oekraïne, Belarus en de Baltische landen. Met de Baltische Landen is hij eigenlijk te laat, Belarus lijkt onder Russische controle, Oekraïne heeft Poetin aan het spit met een gewapende rebellie in Oost Oekraïne. Het lijkt niet te rechtvaardigen met militaire of technische redeneringen over veiligheid, maar logisch en consistent is het wel.
Alleen is het denken van een treurig niveau: “the future is history”, schrijft Masha Gessen. Voor Poetin is dat heel letterlijk zo.
Verstoorde verhoudingen
Als we kijken naar de relaties tussen de volken, treffen we weinig in de geschiedenis aan om vrolijk van te worden.
De grond van Oekraïne staat bekend als uiterst vruchtbaar, het land als graanschuur. De opbouwende Russische Staat had voedsel nodig voor zijn arbeiders en zag de graanproducenten als “koelakken”, (rijke boeren) waar geen enkele consideratie mee nodig was. De communisten voerden tussen de revolutie (1917) en de Tweede Wereldoorlog een interne oorlog uit. Anne Applebaum schrijft over deze periode het huiveringwekkende “Red Famine”, waarin jegens de ‘koelakken’ alles geoorloofd lijkt. Miljoenen mensen stierven de hongerdood door de hardvochtige wijze waarop Stalin alles wat eetbaar vorderde en naar Moskou liet brengen.
Was de oorzaak ideologie? Marx meende dat de revolutie gedragen zou worden door het industrieel proletariaat en zag de boeren vooral als conservatieve kracht. Lenin was daar wat pragmatischer in, maar vond ook dat de arbeiders de leiding in de revolutie toe kwam. Toen de honger wat afnam en de situatie in Rusland wat normaler werd, kwamen de Duitsers.
Opnieuw was er een wonderlijke ideologie, die zorgde voor massamoord. Timothy Snyder beschreef in “Black Earth” hoe die in zijn werk ging, voor een zeer aanzienlijk deel op het grondgebied van Oekraïne.
Ik probeer mij voor te stellen hoe die geschiedenis van minder dan 100 jaar, werkt in het bewustzijn van de bewoners van Oekraïne nu. Het lukt me niet echt. Miljoenen zijn verhongerd in de imperiale uitbuiting, die door Stalin werd georganiseerd. Daarna kwam het leger van de Duitsers en werden Joden en allerlei anderen op industriële wijze omgebracht. Is er dan een politieke macht, die serieus te nemen valt, waarmee je zou kunnen communiceren? In de actuele reportages uit Oekraïne overheerst de desinteresse van de gewone man.
Toekomst is geschiedenis
Terwijl de wereld met verbazing ziet hoe Poetin zijn trucs met Medvedev uithaalt om aan de macht te blijven, verschijnt er een morsige politicoloog, die Doegin heet. Een erg helder of transparant denker is het niet, maar wat hij betoogt, komt de bazen van het Kremlin goed uit. Er is een vierde politieke theorie, na liberalisme, marxisme, fascisme, die alle verouderd zijn. Maar wat is die vierde theorie dan? Ik poogde zijn “The Fourth Political Theory”, (2012) te lezen: een kruistocht tegen het postmoderne, de postindustriële samenleving, tegen in de praktijk gebracht liberalisme, tegen globalisering. Maar is die theorie ook ergens vòòr? Ik citeer: “Chaos can think. We should ask her how she does this. We have asked logos. Now it is the turn of chaos. We must learn to think with chaos and within the chaos. (p.210) Het is een nieuwe cultuur, die volgens Doegin Eurasianisme kan heten. “Eurasianism is not a political philosophy but an episteme.” (p.98)
Het lijkt mij eerlijk gezegd volkomen kolder. Maar één beschouwing van hem is relevant. Doegin voorspelde in 2009 het uit elkaar vallen van Oekraïne in twee staten, met een verschillende geopolitieke oriëntatie. Dat betekende voor zijn volgelingen dat Oekraïne geen natiestaat was. Poetin heeft dat respect nooit opgebracht jegens de voormalige satellieten en ziet Oekraïne ook niet zo. De revolte in het oostelijk deel is geen toeval, de annexatie van de Krim evenmin. De dreigende invasie nu zou een tweedeling van Oekraïne als inzet kunnen hebben.
Masha Gessen schetst in haar magistrale boek “The future is history” de armoede van het politieke denken in Rusland: Poetin poogt een wereldorde te herstellen waarin hij is opgegroeid en die hij begrijpt. Is dat een oorlog waard?
Het lijkt mij niet. Maar hij spreekt alleen met Amerikanen, wat dat geeft hem aanzien en macht. Alleen heeft het criminele autisme van Trump veel kwaliteit uit het State Department verjaagd, dus wordt er voldoende intelligent tegenspel geboden? Biden suggereerde een kleine militaire actie van de Russen in OekraÏne wat wel realistisch maar onhandig was. De theorie van de Russen mag stompzinnig zijn, het geopolitieke spel beheersen ze wel. ‘Agitprop’ heette dat vroeger, daar was Trump weer een meester in. Maar Poetin daagt Biden uit, niet Trump.
_________________
Masha Gessen, The future is history, London, 2017
Anne AppleBaum, Rode Hongersnood, Stalins oorlog tegen Oekraïne, Amsterdam, 2017
Reacties (26)
‘Niet door de Navo, maar het volk deed het zelf. De voormalige satellietstaten dankten vervolgens het communisme af.’
Mwah. Er werd ook nergens geschoten door het Rode Leger, toen dit zich allemaal voltrok. Daarnaast heb ik het gevoel dat het gewone FTM-sentiment een beetje ontbreekt in je analyse: als Duitsland morgen een krabbel zet onder NordStream 2, is overmorgen het Russisch leger vertrokken. Hier wreekt zich de zwakke (militaire) positie van de EU, want dat risico kun je niet ongezien nemen, dus moet je (in stilte) onderhandelen, en dus heb je Amerikanen nodig, die zich daar tegen zullen verzetten (ook want: geld).
Gas speelt zeker een rol. Toen Van Baalen en Verhofstad op het Maidan stonden, kwam ook uit dat die laatste erg nauwe banden heeft met families die in het gas of het transport ervan zitten. Het was ook de tijd dat het vervuilende fracking veel in het nieuws was: voor dat LNG zochten de Amerikanen toen nog klanten. Nog steeds, maar China lust dat ook, en dat zou Europa wel eens kunnen overbieden. Dan keren die boten gewoon om.
Al met al heb ik wel het gevoel dat een Europees schoolklasje zit te twisten hoe een paard of een loper moeten bewegen, terwijl grootmeester Poetin al tien zetten vooruit heeft gedacht.
Een verhaal uit 2017.. 5 jaar terug, toen Nederland nog zelfvoorzienend was kwa aardgas.
Is dit theoretische verhaal dat ook nog eens teruggrijpt op gebeurtenissen van jaren geleden nog relevant in 2022?
Inflatie wordt niet alleen veroorzaakt door de beperkte beschikbaarheid van aardgas: er kan pas meer betaald worden als er meer geld bijkomt. Er is nu beduidend meer geld dan in 2017 en de hoeveelheid geld die je kunt lenen is nagenoeg onbeperkt… terwijl de hoeveelheid gas, die je kunt produceren langzaamaan steeds miner wordt.
We weten alleen hoeveel troepen Rusland aan de grens heeft liggen dankzij Amerikaanse satellieten: we zijn niet zelf gaan kijken.
Het zijn dezelfde satellieten, die ons voorlogen over de denkbeeldige massavernietigingswapens van Saddam Hoessein. Dat lijkt me een belangrijke relativering om hier te plaatsen.
“Doegin voorspelde in 2009 het uit elkaar vallen van Oekraïne in twee staten, met een verschillende geopolitieke oriëntatie. Dat betekende voor zijn volgelingen dat Oekraïne geen natiestaat was.”
Volgens Doegin’s Eurasianisme zijn naties (anders dan de Russische) irrelevant. Hij heeft een belangrijk punt als hij stelt dat “Eurasianism is not a political philosophy”; Het is namelijk een geopolitieke strategie, een heel specifieke strategie om de Russische hegemonie over Oostelijk Europa en centraal Azië te herstellen en uit te breiden met territorium en/of satellietstaten in grote delen van Azië (Dugin noemt onder andere Turkije, Mongolië en China specifiek als te annexeren of ontmantelen staten). Deel van de toolkit bestaat uit het destabiliseren en/of intimideren van Europa en de VS en (ter compensatie van de op te geven noordelijke en westelijke landsdelen) China de vrije hand te geven in Zuid-Oost Azië.
Het geheel komt misschien onsamenhangend en als een soort Russisch nationalistisch wensdenken (of Tsaristische nostalgie) over, maar zal allicht toch wat mensen nerveus maken, omdat sommige delen van de strategie inderdaad door Putin worden uitgevoerd en een paar andere (zoals het losweken van het VK uit Europa) zelfs geen Russische inspanning van betekenis hebben gevergd.
40% van het continent Europa ligt in Rusland, dus de hegemonie over oostelijk Europa hoeven ze niet te herstellen, dat is al een tijdje van hun.
Maar ze rekenen vanaf de stippellijn, en die ligt een stuk westelijker dan de Oeral.
De stippellijn?
Volgens mij is Moskou toch echt de grootste stad van Europa, dus ik weet niet wie die stippellijn getrokken heeft maar die moet toch maar eens rap terug naar school voor een opfrissingles aardrijkskunde.
*zucht* Voor de autisten onder ons: Dugin wil die hegemonie herstellen ver buiten de huidige Russische grenzen (hij heeft onder andere Finland, Polen en de Balkan op het oog). Het komt grofweg neer op het herstel van Tsaristisch Rusland + de ambities die het had in de 19e eeuw.
Dus als iemand je er op wijst dat oost-Europa feitelijk in Rusland ligt dan is hij een autist?
Nou deze autist weet tenminste dat de landen die jij opnoemt in Noord, Midden en Zuid Europa liggen.
Iedereen is zo gefocust op dat gas, maar we vergeten hun olie en daarmee kan Poetin ons nog veel meer economisch pijn doen.
Yep, 35% van de olie, die wij in NL verbruiken komt uit Rusland.
Een flink deel van de Russische olie, die Europa koopt, komt trouwens via de Druzhba-pijpleiding dwars door Oekraïne.
https://www.spglobal.com/platts/en/market-insights/latest-news/oil/012122-european-oil-refineries-exposed-as-fears-of-russia-invading-ukraine-grow
deskundigen verwachten dat de Russische olieproductie na 2023 zal gaan dalen.
Misschien gaat dat zelfs iets vroeger gebeuren: in het eerste kwartaal van dit jaar zal de olieproductie 2 miljoen ton lager uitvallen dan in het eerste kwartaal van vorig jaar.
https://www.reuters.com/markets/europe/russia-plans-lower-oil-exports-q1-2022-despite-opec-plan-raise-output-2021-12-17
BTW. Rusland is ook onze belangrijkste leverancier van steenkool ;-)
Maar de economie van Rusland is net zo groot, uh klein, als die van Italië of Canada. Nummer 11 op de wereldranglijst. Per capita zit Rusland op plek 57, onder die van Roemenië, Turkije en Kroatië. Zo vreselijk veel kan Poetin zich dus niet veroorloven.
Met oprakende bronnen en toenemende renewables gaat hij eerder minder dan meer leveren aan west Europa.
En een tweede gaspijp naar China kan pas in 2030 klaar zijn.
https://www.worldometers.info/gdp/gdp-by-country/
Die economie mag misschien dan net zo groot zijn als die van Italië maar met een staatsschuld die een fractie is van die van Italië, waar Italië technisch failliet is, is Rusland dat zeer zeker niet (ik geloof dat ze een staatsschuld van 15% hebben en ong 400 miljard aan reserves).
Dat van die reserves heb ik ook ergens gelezen.
Maar de opbrengst van olie en gas is nu maar liefst 119 miljard dollar per jaar. Daar aan gaan rommelen en een dure oorlog beginnen met een economische boycot op een aantal punten en je bent zo door die 400 miljard heen.
Met toenemende inzet van renewables in west Europa en oprakende bronnen heeft Rusland sowieso een probleem.
En extra gas aan China leveren gaat niet zonder een tweede gaspijp die pas in 2030 klaar kan zijn.
De kern van het verhaal is de binding aan het verleden. Poetin heeft geen ander geopolitiek wereldbeeld, maar poogt de blokken van Nato en Warschau pact te herstellen. Het is Stalins erfenis, gebaseerd op de grote oorlog tegen Hitler. Economisch moet hij gas en olie verkopen. Maar industrie of technologie?
Het denken van Dugin, voor zover je dat zo mag noemen, zet Bismarck goed neer. Ik denk dat het Kremlin daar selectief en opportunistisch mee om gaat. Respect voor natiestaten hoort daar niet bij. Dat geeft mij de gedachte in dat het westen moet beloven dat Oekraïne en Georgië braaf tot de buffer blijven behoren: als de Russen zich als geopolitieke grootmacht willen gedragen, doet het Westen dat ook maar even.
In die zin heeft de V.S. zich vaker te flink getoond, zoals Obama in het M.O.; toen het puntje bij het paaltje kwam bleef Assad met Russische steun zitten.
Poetin heeft gezien hoe makkelijk hij gebieden in Europa kan overnemen, zelfs door openlijk landen binnen te vallen. Als Rusland Oekraine binnenvalt, hoe lang zal het denk je duren voordat de Baltische staten ook meegegeten worden?
Overigens zal Rusland nooit stoppen met Oekraine lastig vallen. Immers een te welvarend / non-corrupt land zou direct aan de tafelpoten daar zagen. Zeker nu met dat paleisproject van 1 miljard en vallende leefomstandigheden maakt het pijnlijk duidelijk hoeveel precies gejat wordt daar.
Als Europa echt wat wilt doen dan stopt het met het rondpompen van Russisch geld, gooit men de rijkeluiszoontjes uit de Oxfords, verbiedt de EU met het verstrekken van paspoorten-voor-geld ( looking at you Malta ) etc. Hier schoon schip maken dus, dan wordt het voor de elites daar minder leuk om rijk te zijn tussen de verpaupering ipv te chillen aan de cote d’azur.
De Krim, Lugansk en Donetsk… in 2014 en daarna is het toch gewoon gestopt, Bas.
Tot St Juttemis.
Inderdaad. Dergelijke maatregelen kosten een stuk minder dan een oorlog.
‘als de Russen zich als geopolitieke grootmacht willen gedragen, doet het Westen dat ook maar even.’
Tja, dat staat wel heel erg haaks op het denken van Rutte en Merkel, gewassen als die zijn in de liberale nieuwe wereld orde van voorbij de geschiedenis. Die hebben geen antwoord op de vraag: wat doe je als jij niet wil vechten, maar iemand wil vechten met jou?
[ Poetin het gevoel van een bufferzone te gunnen. ]
Poetin wil een bufferzone van ondemocratische buren.
Ondemocratisch want dan kunnen ze niet kiezen voor de Nato of EU.
Ondemocratisch want dan kan Poetin opstanden in die landen keihard onderdrukken met Russische troepen, zodat de Russische bevolking wel twee keer nadenkt voordat het ook in opstand komt.
Het is echt jammer dat voor conflicten die zó helder politiek-economisch te duiden zijn, in Nederland telkens wordt gegrepen naar psychologisch-ideologische kolder.
Wanneer Ruslands daden prima te verklaren zijn vanuit een realistisch politiek perspectief, waarom zou je er dan allemaal speculaties bij trekken over Poetins psychologie of een krabbelaar als Doegin?
Omdat het leven in Nederland *saai* is. Er gebeurt hier zo weinig – wij zijn het wereldpolitieke equivalent van Desparate Housewives. Onze nationale discussie gaat over stikstofdepositie. Een probleem dat we zelf gecreeerd hebben.
Ruslands daden zijn prima te begrijpen in het kader dat Poetin en consorten aan de macht moeten blijven, anders eindigen ze achter de tralies.
Recent zien we het zelfde patroon in Belarus: een incompetent regime dat niet verjaagd mag worden door een moderne oppositie en protesten van het volk. Gelukkig is het westen voorzichtiger met gevoeligheden van de Russen.
Ik denk dat het westen de wit-Russen in de steek gelaten heeft.
Hoe onrechtvaardig ook, denk ik dat westerse inmenging niet had geholpen. De Belarussen hebben hun revolutie geprobeerd, maar het is niet gelukt. Er is wel genoeg veranderd om te denken dat Luka daar niet het eeuwige leven gaan hebben.
Net zoals het ‘westen’ niet had moeten inmengen op Maidan in 2014. Dat had een ramp geweest. Dat is afgezien de fantasie van bepaalde lieden ook niet gebeurd en gelukkig maar. Volkeren moeten hun eigen dictators tot val brengen, anders krijg je Irakken.
De tweede wereldoorlog en de bevrijding van Europa is het niet met je eens.