Dit is de zesde aflevering van een reeks over de Atheense filosoof Plato, die veel mensen vooral kennen om zijn zogenoemde ideeënleer, om de Platonische liefde en om zijn ideale filosofenstaat. Dat is echter wat misleidend. Plato’s filosofie is breder en gaat dieper.
Plato heeft zeker niet alleen geschreven over politiek. Hij schreef over vrijwel alles. In zijn werk zocht hij echter altijd naar een samenhang tussen de verschillende onderdelen. Zo beschrijft hij de menselijke psyche – laten we dit gemakshalve vertalen met “ziel” – als parallel aan de menselijke samenleving.
Ziel en maatschappij, het kleine en het grote
Volgens Plato zit de mens net zo in elkaar als de maatschappij. In die vergelijking komt ‘het volk’ overeen met de emoties binnen de psyche. Hier heerst geen eenheid, maar vindt een voortdurende innerlijke strijd plaats van verschillende verlangens en andere emoties. Ze proberen allemaal zoveel mogelijk aandacht te krijgen.
De ‘ordehandhavers’ in een samenleving vergelijkt Plato met de wil in de psyche. De term ‘wil’ moeten we hier niet verwarren met verlangen. Verlangens horen bij het emotionele deel van de psyche. De pure wil is bij Plato de energie of het temperament van de psyche. De emoties geven de richting aan, de wil vormt de kracht die aan de emoties wordt gegeven en over de emoties wordt verdeeld.
De ‘bestuurlijke elite’ in de samenleving vergelijkt Plato met het verstand. Ook het verstand staat los van emoties. Vaak noemen wij emoties die te maken hebben met een langetermijnplanning ‘verstandig’. Denk aan het verlangen je studie af te ronden of een appeltje voor de dorst te bewaren. Maar de emoties die aan deze verlangens ten grondslag liggen, emoties die te maken hebben met angst en het verlangen ook later veilig te zijn, zijn van zichzelf geen onderdeel van het verstand. Het verstand is de pure ratio: de kennis en het bewustzijn. Het is het orgaan dat de verschillende sentimenten binnen de psyche tegen elkaar afweegt. Het is de ‘rechtbank’ van de psyche.
Freud
Plato beschrijft de psyche als een strijd tussen de ratio, de wil, en de emoties, en als strijd tussen de emoties onderling. Wie iets gelezen heeft van Sigmund Freud zal dit model van de geest als een toneel van innerlijke strijd herkennen. Inderdaad verwijst de Gründervater van de psychologie van het onbewuste regelmatig naar de Atheense filosoof.
Deze reeks is gebaseerd op het boek De wereld vóór God van Kees Alders. Het boek biedt een introductie tot de filosofische stromingen van de oude wereld en is hier te bestellen.