Planmatige verandering

OPINIE - Tom van Doormaal is kritisch over de sturende vermogens van de staat. ‘Lokale strijders wenden zich af van het Haagse gedoe en proberen zelf iets goeds te doen.’

Wat overkomt ons? De liberalen waren kampioenen burgerlijke vrijheid, maar de coalitie wil daar vergaand in ingrijpen. De liberalen waren ook voor economische vrijheid, maar steken miljarden in het steunen van bedrijven. Zou een coalitie Asscher voor een basisinkomen kiezen? Ik twijfel, al zou het creativiteit voor economisch herstel sterk bevorderen.

Ik zou willen begrijpen wat het politieke systeem nu precies wil, bij het overwinnen van de crisis, die ons in diepte nog wel eens kan tegenvallen. Wat wil men eigenlijk? Ik zie groeiende werkloosheid, verlies van inkomen bij bijstandsgerechtigden en armoede, bij individuele huishoudens en bij gemeenten.

Politieke sturing

Ik zie twee problemen:

• Het is buitengewoon lastig goede wettelijke kaders en gebruiken te regelen, waarbinnen de verschillende overheden met elkaar hun bestuurlijke functies vormgeven. Voorbeeld: een kakelend parlement, dat zich bemoeit met de taakuitoefening van de Amsterdamse burgemeester over de openbare orde, zelfs voordat de gemeenteraad zich daarover heeft gebogen.
• Het is nog lastiger op een juiste en effectieve wijze marktprocessen te beheersen, door effectieve interventies, zoals normstellingen, boetes en handhaving, etc., zelfs wanneer de bevoegdheden volstrekt helder zijn, want de markt bedenkt altijd nieuwe ontduikingstechnieken. Voorbeeld: de fiscale verplichtingen van bedrijven.

Natuurlijk is dit niet alles wat een zinvolle sturing belemmert. We moeten een programma schrijven en stevige eisen stellen, bedenkt de politieke achterban. Maar de teksten zijn in onderhandelingen met coalitiepartners hoogstens inzet van gesprek. Politieke partijen leveren ook kandidaten, maar moeten die een originele kijk op de samenleving hebben? Ik heb het zelden gezien.

Economische prikkels

Wat doen we economisch? Wat redden we nu precies door de immense geldinjecties in de stilgevallen economie? Banen, zeker, maar wat is dat dan als er geen koopkrachtige vraag is naar een prestatie (boeking vakantiereis, bankbediende, vliegtuig vliegen)? De beurzen lijken zich weinig te bekommeren om de dreigende depressie, de koersen zijn op niveau. Het probleem deed zich ook na 2008 voor: het geld blijft bij degenen, die het niet nodig hebben, dus het beleid versterkt de ongelijkheid.

Bedrijven als KLM hebben een groot belang voor de werkgelegenheid; maar betekent dat nu dat ze zonder veel voorwaarden moeten worden gesteund? Arbeid, werk, het is van belang, maar als je de banen in stand houdt door geld te geven zonder dat er vraag is naar een productieve prestatie, doe je toch weinig meer dan een uitkering geven? Wat is de ratio daarvan? Ik meen te snappen waarom Koolmees ontslagen niet meer wilde uitsluiten.

Hoe moeten we de economie dan reconstrueren? Daarover is de regering minder helder. Rutte schijnt het goed te doen, maar als Jaap van Dissel zegt dat er geen ruimte is voor verder versoepeling van de regels, duikt onze regering apolitiek weg achter het RIVM. Het irriteert mij zeer, want het RIVM heeft weinig verstand van economie.

Meer centrale overheid, minder markt

Een centrale overheidsrol ligt meer voor de hand dan vroeger. Rutte lijkt de belichaming van links beleid te worden. Maar is dat leuk, waar en wenselijk? Liberalen weten vaak beter dan socialisten hoe lastig het is in een markt te interveniëren, hoe een marktproces te beheersen zodat de sociale en politieke doelen worden gehaald.

Met een handvol slimme oude heren poog ik te duwen tegen het beleid: onze stelling is dat het beleid te complex is, dat voor alles een uitzondering en een verfijning wordt gemaakt en dat voor veel beleid geldt dat er een te grote afstand is tot de realiteit. Onze beleidssystemen zijn gesloten, alleen insiders in polderland doen mee. De belastingdienst houdt in de toeslagenmisère zelfs gekozen bestuurders op afstand.

Kunnen bestuurders besturen? Bij de presentatie van het rapport van de commissie Borstlap werd menig relativerend woord gesproken over de voorstellen. Iedereen zag wel iets leuks, maar had ook kritiek.  Minister Koolmees zei in niet mis te verstane zinnen dat hij de regie van de implementatie van de voorstellen op zich zou nemen. Ik dacht: wat betekent dit, dus ik ging navraag doen bij SZW. Het hielp niet. Koolmees is niet van mijn partij, maar ik respecteer hem te veel om te denken dat hij zo maar wat roept. Maar wat riep hij dan? Geen flauw idee.

Lokale realiteit

Dan kom ik als politieke activist bij een uitvoerende instelling. Het rapport van de Commissie Borstlap blijkt onbekend en niet gelezen. Ik ben verbaasd: waarom niet? Wij hebben geen geld en mensen voor dit gedoe en het heeft vrijwel geen betekenis voor ons dagelijks werk, zo luidt de reactie…

Ik vertel de suggestie voor een lokaal experiment van de commissie. De reactie verbaast me nog meer: “leuk, maar 80% van dat idee doen we al”. Zouden Mariette Hamer en Jacco Vonhof  weten hoe weinig ze betekenen voor het gezwoeg in de regio?

Mijn gesprekspartner nodigt mij uit: ik mag mee, langs projecten. Ik bezoek ICT Maatwerk, Houtgenoten, een tiny houses project, een lunchroom, een grote wasserij. Kern: een andere vorm van samenwerking biedt nieuwe kansen. Rendement: tientallen volwaardige arbeidsplaatsen en plaatsen voor gehandicapten.

Zou dit betekenis kunnen hebben om nieuwe arbeidsplaatsen te scheppen, training en herscholing te organiseren, ondernemers op regionaal niveau met elkaar te verbinden? Ik probeer het thema in het webinar van Paul Tang, maar dat lukt niet. Als je denkt in EU termen of in nationale problemen, ben je het zicht op lokale processen kwijt.

De innerlijke emigratie

Zo ben ik terug bij het begin.

Wie ziet de ontsporingen in de Haagse realiteit? Voor wie niet gelooft dat wij blind zijn, al in 2016 heeft de Algemene Rekenkamer gerapporteerd over misstanden rond de toeslagen en de belastingdienst. Respect voor Leyten en Omzigt , maar niemand heeft het toen gezien.

Wie is er nog voor decentralisatie? Het virus versterkt de roep om centrale regie. Zelfs de VNG doet er dubbel over: meer bevoegdheden wil men wel, maar daar moet dan vooral geld bij.

Wie is er voor simpeler regels? Iedereen, alleen maken we het alleen maar ingewikkelder, omdat iedereen zijn achterban moet laten zien dat men zijn best doet.

Zo ontstaat de “Innere Emigration”, waarin de lokale strijders zich afwenden van het Haagse gedoe en proberen zelf iets goeds te doen.

Het lijkt een recept voor moedeloosheid, maar een andere blik kan ook. Als er grond is voor het idee dat het Haagse beleid en de werkelijkheid weinig met elkaar te maken hebben, dan kan het scheppen van experimenten verbindingen maken tussen beleidssystemen. Dat deden we vroeger in de volkshuisvesting ook.

De coronacrisis zal gemeenten pijn gaan doen, door werkloosheidsgroei en bijstandsuitkeringen. Daarvoor kun je als gemeente rekeningen aanbieden aan BZK. Je kunt ook vertrouwen op je lokale ondernemers en netwerken op bouwen voor innovatie, samenwerking, ontwikkeling van nieuwe arbeidsplaatsen en trainingen voor om te scholen mensen. De SER accepteerde een idee daarover met enthousiasme.

Wat is daar voor nodig? Een regime voor experimenten en wat lokale creativiteit. Een werkgever met een beetje gevoel voor zijn mensen, investeert in omscholing, herplaatsing en zo meer. Het lijkt me geen raketwetenschap. Maar ik hoor hierover bijna niets; iedereen die er iets van weet, ziet mooie en beloftevolle dingen. Is het mijn schuld dat ik daarvan weinig mee krijg?