Paardenvleesaffaire zal niet laatste voedselschandaal zijn

OPINIE - De paardenvleesaffaire is geen incident, maar een voorbeeld van het soort voedselschandaal dat in onze huidige voedselproductie vaker de kop op zal steken.

Het ‘paardenvleesschandaal’ heet het in de volksmond. ‘Vermoeiend’ en ‘incidentenfetisjisme’ noemde Johan Fretz het in de Volkskrant. Maar hij slaat de plank mis: het gaat de consument er niet om of hij paard of rund eet, getuige de recent stijgende vraag naar paardenvlees.

Het gaat erom dat de consument bedonderd is. Dat er voor paarden antibiotica gebruikt worden die niet zijn toegestaan in de Europese vleesindustrie. Het gaat erom dat Nederlandse supermarkten eerst nog verklaren dat hier waarschijnlijk niets aan de hand is, maar dat een week later blijkt dat zij hebben gelogen (of, erger: niet wisten wat ze verkochten). En het gaat erom dat het zich niet beperkt tot één slachterij of een enkel paard, maar dat het schandaal zich inmiddels heeft verspreid over heel Europa.

Daarnaast is het geen incident. Eerder waren er al de EHEC-kwestie, het Chinese melamine-schandaal en het gekke-koeienvlees. In Duitsland is het ‘Bio-Eier-Skandal’ inmiddels een grote hit. De schandalen laten zien hoe ongrijpbaar de voedselproductie is geworden.  Dat komt deels door ons, de consument. Voeding is onze belangrijkste levensbehoefte, maar volgens het CBS (pdf) geeft een Nederlands gezin slechts 16 procent van zijn inkomen uit aan voeding. Vaak weten wij niet wat wij eten. Wij hebben teveel vertrouwen en geloven te graag in mooie reclame.

Een voorbeeld. C1000 verkoopt het product ‘goed begin’, Albert Heijn verkoopt iets soortgelijks onder de titel ‘gezond begin’; Blue Band verkoopt het onder ‘goede start’. Wat het is blijft onduidelijk – maar de verpakking doet denken aan boter of margarine, en ziet er goed uit. Het is een synthetisch allegaartje van 20 ingrediënten. Waarom kopen mensen dit, en zijn de kopers ook die mensen die klagen over het paardenvleesschandaal?

Minder onschuldig is dat er steeds meer suiker in steeds meer producten verstopt zit. Wie denkt dat suiker alleen in snoep en frisdrank zit komt bedrogen uit. In en fles ketchup kunnen zomaar 45 suikerklontjes zitten, maar ook aan knakworstjes, soep uit blik, kant-en-klaarmaaltijden worden grote hoeveelheden suiker toegevoegd.

Een ander schandaal in opkomst is het inspuiten van water in kippenvlees, om vervolgens het geheel als kippenvlees te verkopen. Een doortrapte waardevermeerdering: de moderne versie van de kat (water) in de zak (kip) kopen. Naast water worden ook dierlijke eiwitten ingespoten. Zo kan het zomaar voorkomen dat er varkensresten in uw heilige halal-kip verwerkt zitten. Om van potentiële gezondheidsrisico’s nog maar niet te spreken.

Ook de volgende voorbeelden laten zien hoe ver doorgedraaid de voedselindustrie is. In een gemiddelde Amerikaanse supermarkt liggen volgens onderzoeker Michael Pollan meer dan 10.000 producten waar maïs in is verwerkt. Ook daar waar je het echt niet verwacht: yoghurt, tandpasta, saladedressing, cola, kauwgom, enzovoort. Een heel ander voorbeeld: de kabeljauw op ons bord heeft na de vangst soms nog 16.000 kilometer afgelegd. Dat zijn net zo veel kilometers als de vis zelf gezwommen heeft – terwijl het dier gewoon in de Noordzee voorkomt. Alles om de prijs van het product naar beneden te krijgen.

Verdere discussies over de fundamenten van de huidige voedselindustrie wil ik nu achterwege laten. Zoals die over bestrijdingsmiddelen (denk onder andere aan de neonicotinoiden die massale bijensterfte veroorzaken), genetisch gemodificeerd voedsel, de gevolgen van monocropping (één gewas op eindeloze stukken grond), of de gedachte dat olie de zon heeft vervangen als belangrijkste energiebron in de moderne voedselproductie. Het is simpelweg teveel voor één opiniestuk.

Schaalvergroting en de industrialisatie van de voedselvoorziening heeft de consument veel goeds gebracht. Voedsel is goedkoop, en snel en breed toegankelijk. Er is in grote delen van de wereld nauwelijks meer honger. Culturen zijn met elkaar verweven geraakt: half Nederland kan tegenwoordig Mexicaans of Thais koken. Maar voedselproductie is er ook minder transparant van geworden, minder herkenbaar, en synthetischer. Dat wordt aangestuurd door de consument. Wij willen een goedkope diepvriespizza snel kunnen klaarmaken. Maar staan er vervolgens niet bij stil dat het heel wat vraagt van een producent om dit voor een paar euro aan te kunnen bieden. Natuurlijk worden daarbij concessies gemaakt. In het algemeen geldt: hoe langer de tijd en de afstand tussen boer en bord, en hoe meer voedselverwerkingsprocessen er tussen zitten, des te groter de kans op schandalen.

Wij kunnen als burgers strengere regels eisen van overheid. Of meer controle, zoals verplichte DNA tests op vleesmonsters. Of meer keurmerken. Wij kunnen ook de producent streng aankijken en veroordelen. Maar mij moeten vooral de hand in eigen boezem steken. De consument zal er mee moeten leven dat er een paar schandalen per jaar opduiken, zeker als zij synthetische, onherkenbare producten als hamburgers, kant-en-klaar lasagna en ‘goed begin’ smeersels voor bodemprijzen blijft kopen.