Orthodox Oost-Europa verdeeld

ELDERS - Kerk en staat zijn in de oosters-orthodoxe wereld nauwer verbonden dan in het westen. Het conflict tussen Rusland en Oekraïne kon dan ook niet zonder gevolgen blijven voor de kerkelijke organisatie.

Tot grote woede van het Kremlin tekenden president Porosjenko van Oekraïne en patriarch Bartholomeus van Constantinopel (Istanbul), leider van de oosters-orthodoxe kerk, vorige week zaterdag een overeenkomst die de weg vrijmaakt naar een onafhankelijke orthodoxe kerk in Oekraïne. De overeenkomst volgt op het besluit van de kerkelijke synode afgelopen maand waarmee de kerk in Oekraïne op historische gronden het recht werd gegund zich af te scheiden van de Russisch orthodoxe kerk. Dit besluit was voor patriarch Kirill, de geestelijk leider van de Russisch orthodoxen die nauwe banden heeft met het Kremlin, aanleiding de relatie met het Oecumenische patriarchaat van Constantinopel te verbreken. Daarmee was het eerste kerkschisma sinds 954, toen Constantinopel de banden met Rome verbrak, een feit. Het is een flinke tegenvaller voor president Poetin, die via kerkelijke relaties veel geïnvesteerd heeft in zijn populariteit in en buiten Rusland.

‘Ik ben er zeker van dat de onafhankelijkheid van de kerk in Oekraïne zal leiden tot de eenheid van alle gelovigen in het land’, zei Bartholomeus na de de ontmoeting met Porosjenko. Dat lijkt vooralsnog ijdele hoop. Volgens een opiniepeiling steunt een meerderheid van de gelovigen in Oekraïne de onafhankelijkheid. Maar er zijn ook nog genoeg tegenstanders. De verdeeldheid heeft al geleid tot een strijd om het gebruik van de kerk. De orthodoxe kerk is bovendien, behalve een spirituele gemeenschap, ook een commerciële onderneming: met onroerend goed (kerken, kloosters, landerijen) en bedrijven (hotels, sanatoria, banken, fabriekjes). Veel kerkelijke bezittingen in Oekraïne zijn in handen van het Moskouse patriarchaat. Een gevecht om macht en geld  ligt in het verschiet.

Drie kerken

De situatie in Oekraïne was tot nu toe nogal gecompliceerd. Er waren maar liefst drie oosters-orthodoxe kerkgenootschappen. Een daarvan ressorteerde onder het patriarchaat van Moskou. President Porosjenko nam daarom het initiatief tot de vorming van één orthodox-katholieke kerk in Oekraïne. Zoals in vele andere Oost-Europese landen. In april kreeg hij de steun van het parlement om bij Bartholomeus aan te dringen op de vorming van een zelfstandige kerk. Om een einde te maken aan wat een van de parlementsleden noemde ‘Russia’s control over the minds and souls of the Ukrainian people’.

Politieke implicaties elders

Dat de Russen zich nu hebben gedistantiëerd van het leiderschap van Bartholomeus heeft ook gevolgen voor andere kerken. Bartholomeus is geen paus, zoals bij de rooms-katholieken. Hij heeft geen formeel, wel moreel gezag. De nationale oosters-orthodoxe kerken staan in principe naast elkaar. Maar de nationale geestelijke leiders hebben elk min of meer nauwe politieke banden met hun regeringen. In lijn met de politieke koers van de regering in Belgrado heeft de Servische orthodoxe kerk de breuk tussen het patriarchaat van Moskou en Bartholomeus gesteund. De Servische geestelijke leiders hebben daarbij ook het oog op de orthodoxe kerken in Montenegro en Macedonië, die nu nog onder het Servische patriarchaat vallen. In die landen zou het voorbeeld van Oekraïne aanstekelijk kunnen werken.

Het voortslepende conflict over Kosovo heeft ook een belangrijk kerkelijk aspect. De weerstand van Servië tegen de onafhankelijkheid van Kosovo is voor een belangrijk deel ingegeven door de aanwezigheid van talrijke Servische orthodoxe kloosters in het land. Dat dit bezit ooit binnen bereik zou kunnen komen van de Albanezen en hun onafhankelijke kerk is voor de Serviërs totaal ondenkbaar.