Onrust in gevangenissen vanwege coronacrisis

In meerdere buitenlandse gevangenissen zijn protesten tegen coronamaatregelen uit de hand gelopen. Ook in Nederlandse gevangenissen nemen de spanningen toe. De Dienst Justitiële Inrichtingen meent de RIVM-richtlijnen te volgen, maar het is de vraag of dat voldoende is.

In een van de grootste gevangenissen in Colombia zijn tijdens protesten vorige week 23 mensen overleden en moesten meer dan 30 mensen worden opgenomen in het ziekenhuis, waaronder enkele bewaarders. Gedetineerden protesteerden tegen overbevolking, slechte hygiëne en gezondheidszorg en het opschorten van bezoek gedurende de coronacrisis. In gevangenissen in Jordanië overleden twee mensen tijdens vergelijkbare protesten en in Sao Paulo ontsnapten honderden gevangen. In België staakten de bewaarders van vrijdag- tot zaterdagavond, nadat enkele bewaarders waren aangevallen door gedetineerden; ze zitten 23 uur per dag op hun cel en alle bezoeken en activiteiten zijn stopgezet. Eerder vielen er doden tijdens protesten in Italiaanse gevangenissen.

Dubbel geïsoleerd  

Hoewel het in Nederlandse gevangenissen nog niet tot protesten is gekomen, zijn ook hier de berichten verontrustend. Het Parool schrijft dat gedetineerden klachten niet meer melden uit angst voor ‘medische afzondering’, wat door hen als een ‘forse straf’ wordt ervaren: ze mogen dan geen contact meer hebben met medegedetineerden en niet meer werken of meedoen met activiteiten. Mensen in de gevangenis in Heerhugowaard zeggen dat ze zich ‘dubbel geïsoleerd’ voelen. Op Twitter doet Mirjam Peters verslag van berichten die ze van gedetineerden uit verschillende gevangenissen krijgt: ze zijn ‘boos, teleurgesteld, bang, gefrustreerd en gestrest’.

Op 24 maart schrijft het Meldpunt Vreemdelingendetentie in hun liveblog (pdf) over de coronacrisis dat de onrust in detentiecentrum Rotterdam Airport toeneemt. Het Meldpunt krijgt veel telefoontjes van mensen die zeggen ‘steeds meer stress te ervaren door de strenge maatregelen. Door de vele uren op cel en het gebrek aan activiteiten begint de verveling toe te slaan. Veel ingeslotenen vertellen dat ze tijd proberen te doden door te slapen. […] In de uren dat ingeslotenen op hun cel zitten wordt er vaak veel lawaai gemaakt uit onvrede over de maatregelen’.

Eerder schreef ik al over de richtlijnen vanuit de Raad van Europa die onder meer voorschrijven dat mensen die in quarantaine worden geplaatst wel dagelijks mogelijkheden moeten hebben om ‘betekenisvol menselijk contact’ te hebben. Ook de WHO en het Hoog Commissariaat voor de Mensenrechten van de VN (OHCHR) vaardigden deze week speciale richtlijnen (pdf) uit voor de behandeling van mensen in detentie waarin staat dat ‘isolatie of quarantaine niet mag resulteren in de facto eenzame opsluiting’.

Zespersoonscellen

Ook schrijven de beide richtlijnen voor dat gevangenissen ‘social distancing’ mogelijk moeten maken. In veel landen zijn gevangenissen overbevolkt, waardoor dit onmogelijk uitvoerbaar is. Maar ook in Nederlandse gevangenissen zal het moeilijk zijn, omdat veel mensen met zijn tweeën in een cel zitten. In het Justitieel Complex op Schiphol, waar mensen in tweepersoonscellen zitten, kan ook tijdens het luchten niet voldoende afstand kan worden bewaard, omdat iedereen tegelijk ‘via een smalle route naar buiten wordt geleid’.

Volgens een woordvoerder van de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) worden ‘gedetineerden bij ziekteverschijnselen direct van elkaar gescheiden en afgezonderd’. Dat wordt echter tegengesproken door berichten uit verschillende gevangenissen. PI Zaanstad laat aan het Parool weten dat ‘als een van de twee gedetineerden ziekteverschijnselen heeft, de andere celgenoot ook wordt afgezonderd. Ze moeten dan beiden in hun eigen cel blijven’. Dit gebeurt ook in PI Lelystad. Het AD Zwolle meldt zelfs dat ‘de zespersoons cellen in Lelystad gevuld blijven’. Die zes mensen moeten allemaal in isolatie als er één ziekteverschijnselen krijgt.

‘Vergelijkbaar met thuisisolatie’

Bovendien stelt de woordvoerder van Justitie dat afzondering op eigen cel ‘vergelijkbaar is met de situatie zoals die ook in de buitenwereld geldt: bij klachten, ga in thuisisolatie’. Maar aan iedereen die nu in een huis met meerdere kamers thuis in zelfisolatie zit met geliefde gezinsleden hoef ik denk ik niet uit te leggen dat isolatie op een cel met één of meer medegedetineerden die mensen niet zelf kiezen niet bepaald makkelijk zal zijn.

Maar belangrijker: isolatie in een meerpersoonscel brengt de gezondheid van andere gedetineerden in gevaar. Het is de vraag of deze praktijk in lijn is met de genoemde richtlijnen, die uitgaan van de plicht van autoriteiten om de gezondheid van mensen in detentie te beschermen. Overigens komt hierdoor potentieel ook de gezondheid van gevangenismedewerkers, en dus de volksgezondheid, in gevaar.

De berichten van gedetineerden illustreren ook dat het moeilijk is om tegelijk de gezondheid van mensen te beschermen én ervoor te zorgen dat ze niet feitelijk in eenzame opsluiting zitten. Bij dit alles moet ook steeds de vraag worden gesteld of de coronamaatregelen en de risico’s voor de gezondheid in verhouding staan tot de straf die mensen hebben opgelegd gekregen. In het Parool komt gedetineerde Michael aan het woord die ruim acht weken zit voor het niet uitvoeren van een taakstraf. Het is de vraag of het urgent is die vervangende vrijheidsbeneming op juist dit moment uit te voeren. En zo zullen er meer vrijheidsstraffen zijn die op dit moment niet nodig of urgent zijn.

Maximale transparantie

Gedetineerden die vast zitten op Schiphol zeggen dat er nog met regelmaat nieuwe mensen worden binnengebracht, die mogelijk niet voldoende worden onderzocht op besmetting: ‘Als mijn medegevangene naar huis mag, heb ik hier morgen weer iemand anders zitten.’ Dat kan ook weer leiden tot interne spanningen: ‘Op het moment dat er een nieuwe binnenkomt, dan wordt die helemaal de hoek ingekeken. Want je weet maar nooit natuurlijk. Gisteren is er iemand die vanuit Curaçao naar Schiphol kwam binnengebracht. Hij wordt alleen nagekeken op de normale gang van zaken en daarna zo bij iemand op cel gezet.’ Ook volgens Peter R. de Vries worden gedetineerden met klachten niet getest. Het ministerie van Justitie zegt dat iedereen die binnenkomt wel wordt gescreend.

Hoewel we steeds horen dat DJI de RIVM-richtlijnen volgen, lijkt het ministerie zich weinig aan te trekken van de aanbevelingen van de Raad van Europa en de WHO/VN. Initiatieven om geselecteerde groepen – ouderen, mensen met een kwetsbare gezondheid, mensen die aan het eind van hun straf zitten en mensen die geen risico’s vormen voor de maatschappelijke veiligheid – vrij te laten, om zo de risico’s op besmetting en verspreiding van het virus in gevangenissen te beperken, blijven vooralsnog uit.

Het is onduidelijk hoeveel mensen in detentie momenteel besmet zijn met het coronavirus. Wel is duidelijk dat mensen in zowel gevangenissen als vreemdelingendetentie zich grote zorgen maken over de gang van zaken. Volgens de speciale richtlijnen van de WHO en VN moeten autoriteiten ‘maximale transparantie’ garanderen wanneer zij maatregelen inzetten. Ook daarvan lijkt in Nederlandse gevangenissen nog geen sprake te zijn.