Nieuwe Othello trekt jonger publiek dat ‘aap’ hoort schelden

RECENSIE - Shakespeare’s fameuze stuk over verzengende jaloezie en afgunst trok bij de première in de Koninklijke Schouwburg een relatief jong publiek. Dat is mooi, al is het gelach bij flauwe grapjes even wennen. En is racisme het centrale thema in deze bewerking.

Het is 2020 en het programma uitgereikt voorafgaand aan Othello gaat over Zwarte Piet, onder de kop ‘De Blinde Vlek’. En is er recente column van Johan Fretz uit het Parool toegevoegd over racisme in Engeland tegenover prinses Meghan. Word je als bezoeker voorgeprogrammeerd als schuldige slechterik en was Shakespeare racistisch of juist niet?

Werner Kolf in een interview in de Volkskrant over zijn hoofdrol ‘In onze Othello proberen we de witte toeschouwers te confronteren met hun blinde vlek voor racisme.’ Ook dat is een vooroordeel. Werner zegt ook: ‘Er zit nu meer black power in onze voorstelling.’

Als hij in Othello eindigt met gebogen hoofd en zwarte vuist in de lucht, herinnert dat aan het zwarte protest van de Amerikaanse 200 meter-lopers tijdens de Olympische Spelen van 1968, dat een enorme indruk op me maakte als jochie voor de (zwart-wit) televisie. Later onderging ik racisme van een broer van een zwarte vriendin die haar witte vriend afkeurde vanwege huidskleur. Ga ik als Sinterklaas al jaren niet meer met zwartgemaakte pieten op pad. En help kinderen van gekleurde immigranten op hun moeilijke weg op de discriminerende arbeidsmarkt. Maar goed, je bent wit en hebt dus zondermeer een blinde vlek voor racisme. Nog een geluk dat Othello een generaal is en geen slaaf.

Scenarist Esther Duysker en regisseur Daria Bukvić gaan ver om racisme aan te kaarten: ze laten Othello voor ‘aap’ uitschelden. Goed voor een siddering en de vraag: staat dat in de oorspronkelijke tekst van Shakespeare. Nee, het scheldwoord hebben de vrouwen toegevoegd. Waarom? Hoe subtiel wil je het hebben? De makers hebben ook het lied Strange Fruit toegevoegd, de aanklacht tegen lynchpartijen van zwarten, bekend van Billie Holiday; wat heeft dit met Othello te maken?

Othello kun je als racistisch bestempelen vanwege enkele uitspraken, maar omdat ze vals gebruikt worden vind ik de tekst van Shakespeare eerder antiracistisch. Daarover is veel geanalyseerd, ondermeer in 1987 in Shakespeare Quarterly. Othello is door racisten misbruikt, in de VS en Zuid-Afrika bijvoorbeeld; Othello als bewijs dat je een zwarte man geen belangrijke positie moet geven en al helemaal geen blanke vrouw uit de hogere klasse kan toevertrouwen.

Maar Shakespeare biedt een Othello die Desdemona trouwt uit liefde en generaal wordt vanwege zijn verdiensten, waar juist hun witte tegenstanders hun lage driften etaleren in de tegenwerking. En dan laat Shakespeare vader Brabantio zeggen dat slaven geen staatsmannen kunnen zijn en Jago en Roderigo spreken van ‘oude zwarte ram’ en ‘diklip’.

Gewoon goed toneel

De nadruk op racisme in Othello als kern van vijandigheid door Bukvić en Duyskers vind ik, ondanks bovenstaand gemopper over het dommig voorprogrammeren van bezoekers, dito scheldenwoord en niet passend lied, wel geloofwaardig en prachtig toneel. Het verhaal blijft overeind als een fantastisch, enerverend stuk over generaal Othello die trouwt met Desdemona, tegen de zin van haar vader, een Venetiaanse senator. En Othello promoveert Cassio tot luitenant, waarop de gepasseerde Jago een nietsontziende strijd begint om de jaloezie van Othello op te wekken met valse suggesties dat Desdemona vreemdgaat met Cassio.

In het oorspronkelijke verhaal doodt Othello op het einde eerst zijn vrouw, dan zichzelf, maar hier laten de makers de film stilstaan en de moorden wel in ophitsende teksten maar niet in daden zien.

Deze Othello is gewoon een goed toneelstuk, met prachtige, passende moderne muziek van Wilko Sterke in een fraai decor. Werner Kolf is een sterke generaal, die qua houding zijn emoties de baas lijkt te zijn maar van binnen allengs kookt van jaloezie. Charlie Chan Dagelet als Desdemona is z’n serene, soevereine bruid en Rick Paul van Mulligen precies de juiste figuur voor de heerlijk vileine Jago. Gelukkig blijven de fenomenale dialogen van Shakespeare om de jaloezie en afgunst aan te wakkeren overeind. Met mooie bijdragen van vaardige jongere acteurs in bijrollen, als Melody Klaver, Jort Knotter, Claire Hordijk en Mark Lindeman, en de ervaren, rolvaste Martijn Nieuwerf als Brabantio.

Als elitaire oudere witte man vond ik het een genoegen te zien dat zoveel jongeren op deze Othello afkwamen, ook al lachten ze meer om flauwe zinnen dan om de spitsvondigheden in de fenomenale tekst van Shakespeare. Jongeren moeten tijd en ruimte krijgen om op hun manier met klassiek toneel vertrouwd te raken.

En er waren meer gekleurde toeschouwers dan ik ooit eerder in een Schouwburg zag, maar dat moeten er meer worden; publiek met een hoofddoekje heb ik er nog nooit gezien. Maar dan komen ook sociaaleconomische achterstanden om de hoek kijken die door identiteitsgedoe verdrongen dreigen te worden. Daar kan ik als rijke autochtoon en elitaire toneelkijker terecht op aangesproken worden, beter dan met schuldschuiven op grond van huidskleur…

Gezien: Othello première voor grote zalen, Koninklijke Schouwburg, 18 januari 2019, nog te zien t/m 7 maart in het hele land.

Portret van acteur Ira Aldridge (Portret van James Northcote, © Bridgeman Art Library / Manchester Art Gallery), de eerste zwarte acteur die Othello speelde in 1826.

Veelal werd Othello, ook later en vaak ook in Nederlandse uitvoeringen, gespeeld door witte acteurs met zwartgemaakte gezichten.