Nieuw jaar, nieuwe VVD: van xenofoob populisme naar fiscaal populisme

ANALYSE, LONGREAD - door Bram van Gendt

Sinds 2023 probeerde de VVD kiezers aan zich te binden met ferme taal over asielmigratie. De partij liet het kabinet Rutte IV vallen om een verkiezingscampagne te voeren die volledig om dit marginale thema moest draaien (we hebben het over slechts enkele tienduizenden asielmigranten per jaar). Deze roekeloze en machtsbeluste koers heeft de VVD, zoals inmiddels duidelijk is, niets opgeleverd. De PVV zette de toon op dit onderwerp en behaalde een klinkende overwinning met de inhoudsloze leus “De Nederlander op 1”. Hiermee werd gesuggereerd dat oorspronkelijke Nederlandse burgers benadeeld worden door een links-liberale elite, die vooral prioriteit gaf aan linkse hobby’s zoals ‘klimaatgekte’ en het verspillen van geld aan ‘asieltuig’. Vooral dat laatste sentiment sloeg aan bij kiezers, nu asielmigratie hoog op de politieke agenda stond: de uitgeknepen burger die zijn zuurverdiende geld ziet verdwijnen in de zakken van asielzoekers.

Het gevolg was dat de VVD ervoor zorgde dat de PVV van 17 naar 37 zetels steeg. Door deze politieke crisis, mede veroorzaakt door Brekelmans (die in een stuk in EW Magazine de deur voor de PVV op een kier zette) en Yesilgöz, zitten we nu opgescheept met het meest radicale kabinet in de parlementaire historie. De rampzalige gevolgen voor de kwaliteit van het openbaar bestuur zijn al zichtbaar: onder asielminister Marjolein Faber wordt de gehele asielketen de komende jaren ontmanteld, terwijl wekelijks symboolpolitiek wordt opgevoerd. Ik vermoed dat historici haar over enkele decennia zullen aanwijzen als een van de slechtste, zo niet dé slechtste minister ooit. Een andere bewindspersoon die die de twijfelachtige eer kan verdienen, en waarvoor de VVD eveneens verantwoordelijk is, is minister Femke Wiersma. Haar ministerschap is dan ook als volgt samen te vatten: het geld voor boeren om de omslag te maken is verdwenen, en nu wordt er maar wat geïmproviseerd.

De VVD gooit het over een andere boeg

De VVD heeft dus met haar hardere asielmigratiekoers helemaal niets bereikt, behalve dat het hele debat over asiel en migratie naar rechts is opgeschoven. Hierdoor heeft de partij op dit punt wel nieuwe bondgenoten gevonden. Andere middenpartijen pleiten immers nu ook voor keiharde maatregelen om ‘grip op migratie’ te krijgen – het eeuwig terugkerende mantra. De verrechtsing van het politieke midden werd bovendien zichtbaar toen mevrouw Becker het midden achter haar opzienbarende motie wist te scharen over het in kaart brengen van de opvattingen van mensen met een migratieachtergrond. Maar afgezien van dergelijke ophef heeft het de VVD niets opgeleverd: de PVV is nog altijd veruit de grootste partij in de peilingen.

Om die reden gooit de VVD het over een andere boeg in 2025: er moet nu populistische prietpraat gebezigd worden langs de fiscaal-economische as. Eind december berichtte NRC al dat VVD’ers in de Haagse wandelgangen hintten op het laten vallen van het kabinet in het kader van de voorjaarsnota. De VVD wil zich gedurende deze voorjaarsnota profileren als de partij die de portemonnee bewaakt van ‘hardwerkend Nederland’. In tegenstelling tot partijen zoals BBB en NSC zou de VVD dé partij zijn die ‘hardwerkende Nederlanders’ beschermt tegen de almaar uitdijende overheid die het geld maar als water uitgeeft. Deze maand zien we daar al de inleidende beschietingen van, met name fractievoorzitter Dilan Yesilgöz en minister van financiën Eelco Heinen worden naar voren geschoven om flink wat kabaal te maken.

Zo schreef Dilan Yesilgöz Op 12 januari  een opiniestuk op de officiële VVD-website met de titel: “Een kleinere, moderne overheid is geen keuze, maar pure noodzaak.” Hierin stelt ze dat de overheid een logge, bureaucratische machine is met te veel ambtenaren en een verstikkende regeldruk. Er moet dringend worden gesneden in dit uitdijende overheidsapparaat, dat volgens haar burgers en ondernemers vooral hindert.

Yesilgöz haalt daarnaast inspiratie uit het buitenland en noemt het beleid van de Argentijnse libertariër Javier Milei ‘interessant’. Milei wist weliswaar de torenhoge inflatie van honderden procenten te beteugelen door de collectieve sector drastisch uit te kleden. Maar deze shocktherapie heeft vooral ook desastreuze gevolgen: inmiddels leeft de helft (!) van de Argentijnse bevolking onder de armoedegrens. Wat Argentinië nodig had, was een Schritt-für-Schritt-aanpak waarbij sociale regelingen intact bleven, terwijl bureaucratie en staatsuitgaven stapsgewijs werden teruggebracht. Dat de VVD-fractievoorzitter Milei’s kettingzaagbeleid ‘interessant’ noemt, is ronduit verontrustend. De VVD vindt het klaarblijkelijk een interessante gedachte om als een neoliberale olifant door de porseleinkast te razen.

De hoge inflatiecijfers (4,1%) boden Yesilgöz tevens een ideaal moment om fel uit te halen naar de spilzieke en almachtige overheid. Volgens haar is het hoog tijd om te bezuinigen, zodat burgers meer geld in hun portemonnee overhouden. In haar eigen woorden:“Bezuinigingen zijn nooit een doel op zich, niemand wil bezuinigen om het bezuinigen. Althans, dat zou raar zijn. Maar als je ziet dat dingen anders moeten en dat je minder geld moet uitgeven omdat je mensen meer ruimte in hun portemonnee gunt, dan is de VVD niet de partij die zegt: ‘we verhogen de belastingen.’ Wij zijn de partij die zegt: ‘waar kan het bij de overheid minder.’”

Eelco Heinen kwam met vergelijkbare oplossingen om de inflatie te bestrijden. Tegen een journalist van BNR Nieuws zei hij dat er een aantal maatregelen nodig waren: de begrotingsdiscipline moest worden hersteld en de overheidsuitgaven teruggebracht tot een acceptabel niveau. Daarnaast pleitte hij voor belastingverlaging. Heinen wist ook te concretiseren hoe hij de overheid kleiner wilde maken: “Minder subsidies en minder ambtenaren.” In de meest recente uitzending van WNL kreeg de minister van Financiën de kans om zijn neoliberale visie voor Nederland verder toe te lichten. Daar deed Heinen een klassieke uitspraak die goed in de smaak zal vallen bij zijn anti-overheid kiezerspubliek. Hij vergeleek de overheid met het bedrijfsleven: terwijl ondernemers iedere dag vroeg opstaan om geld te verdienen, wordt de Nederlandse overheid niet geprikkeld om spaarzaam om te gaan met het zuurverdiende geld van ‘hardwerkend Nederland’. Ze geeft het maar rücksichtslos uit. ‘Gelukkig’ is er de VVD om hier een stokje voor te steken en een efficiencyprikkel in het overheidsapparaat in te bouwen.

Verder wierp Eelco Heinen zich bij WNL op Zondag op als beschermheer van de arme burger tegen de spilzieke overheid. De minister beweert ervoor te zorgen dat het huishoudboekje van de staat op orde komt: “Het gaat hier wel om het belastinggeld van de mensen thuis, ik moet ervoor zorgen dat de rekeningen netjes worden betaald, geen schulden of rekeningen doorschuiven.” Hij heeft daarnaast een typische VVD-visie op de rol van de overheid: deze kan niet alle misstanden in de samenleving compenseren, dus moet de samenleving het vooral zélf oplossen. Ik vind dit een vreemde opmerking, aangezien Nederland een robuust begrotingsbeleid hanteert, zodat de overheid bij incidenten of crises voldoende financiële speelruimte heeft om dit op te lossen – het zogenaamde appeltje voor de dorst. Waarom we dat spreekwoordelijke appeltje dan hebben, is mij een groot raadsel.

Welke misstanden Heinen bedoelt, werd overigens niet duidelijk, maar de meeste misstanden worden door de overheid zelf veroorzaakt en treffen de maatschappij direct. Denk bijvoorbeeld aan ‘Groningen’ en het toeslagenschandaal; het is niet meer dan rechtvaardig dat de overheid deze misstanden ook weer zelf oplost. Dergelijke misstanden van overheidswege zijn overigens ook (mede) veroorzaakt door het door de VVD geprefereerde efficiencydenken. Bij de toeslagenaffaire werd immers een gigantisch toezichtapparaat opgezet om te voorkomen dat publieke middelen onrechtmatig bij frauderende burgers terechtkwamen, waarbij IT-systemen en algoritmen werden ingezet om ‘daders’ vliegensvlug te traceren. Alleen daarom al zouden alle alarmbellen moeten afgaan wanneer een politicus de voorkeur geeft aan een flitsende, kleine overheid. Mijn eerste gedachte is dan: ‘Wanneer zullen er nieuwe slachtoffers vallen?’

VVD wil: minder belastingen, minder ambtenaren, minder staatsuitgaven

Als je de fiscaal-populistische retoriek van Yesilgöz en Heinen samenvat, komt het erop neer dat de VVD vindt dat de overheid veel te groot is geworden: te veel staatsuitgaven en te veel ambtenaren. Hierdoor zouden hardwerkende Nederlanders hun zuurverdiende geld zien verdwijnen in de zakken van een spilzieke overheid die het geld maar rondstrooit. Volgens hen heeft dit rondstrooien van geld er ook nog eens toe geleid dat Nederland de hoogste inflatiecijfers van de EU heeft. Ik zal in het vervolg al hun opvattingen van commentaar voorzien, te beginnen bij de groei van het aantal Rijksambtenaren. Wat in de regel opvalt, is dat de VVD met kabinet-Schoof juist contrair beleid voorstaat wat veelal een grotere overheid tot gevolg heeft.

Rijksoverheid heeft vooruitziend wervingsbeleid: jonge ambtenaren worden succesvol aangetrokken

Het is inderdaad zo dat het aantal Rijksambtenaren is gegroeid. In 2017 waren er 110.000 voltijdsbanen bij de Rijksoverheid, en in 2023 is dit toegenomen tot 150.000. Gecorrigeerd voor bevolkingsgroei komt dit neer op een stijging van iets minder dan 30%. Dit betekent echter niet dat je, zoals dit kabinet voorstelt, zomaar 20% van de Rijksambtenaren kunt ontslaan.  Allereerst zijn er nieuwe functies gecreëerd om overheidsfalen op te vangen, waarvoor de VVD zelf medeverantwoordelijk is. Denk hierbij aan hersteloperaties voor de toeslagenaffaire, de Groningengaswinning en de stikstofcrisis. Daarnaast leven we in unieke tijden die vragen om meer ambtelijke ondersteuning. Zo staat Nederland voor de grootste verbouwing sinds de industriële revolutie: de energietransitie. Deze ambtenaren zijn essentieel voor de uitvoering, tenzij de VVD voorstelt om alle klimaatdoelstellingen simpelweg te laten varen – wat natuurlijk ook een optie is. Een andere reden voor de groei van het aantal Rijksambtenaren is dat de Rijksoverheid voorsorteert op de uitstroom van pensioengerechtigde werknemers. Hierin is de overheid goed geslaagd. Volgens Binnenlands Bestuur is het aantal werkenden jonger dan 35 tussen 2016 en 2023 met 90% gestegen. In 2025 zal het aantal ambtenaren naar verwachting weer afnemen door een grote uitstroom van oudere werknemers. De groei van de Rijksoverheid is dus deels te verklaren door vooruitziend beleid, gericht op het behouden van personeel en het aanpakken van urgente maatschappelijke problemen. Daarvoor verdient de overheid als werkgever eigenlijk alleen maar lof.

Als je de groei van het aantal ambtenaren overziet, kun je dus niet anders concluderen dan dat deze grotendeels voortkomt uit pure noodzaak: de afhandeling van schandalen en de grote klimaat- en milieuopgaven. Daarnaast zal deze groei van het ambtenarenapparaat vanzelf weer overgaan in een krimp. Dit komt deels doordat bepaalde schandalen opgelost zullen zijn (mits de VVD de juiste politieke keuzes maakt) en deels door de vergrijzing die de overheid als werkgever zal treffen. Volgens Binnenlands Bestuur wordt hierdoor al een daling van het aantal Rijksambtenaren verwacht. De vraag is echter of die krimp, zoals de VVD die graag ziet, een positieve ontwikkeling is. Een aanzienlijk deel van de ambtenaren (20%) loopt volgens Binnenlands Bestuur tegen een burn-out aan, en er staan talloze vacatures open die de overheid maar moeilijk vervuld krijgt.

Het is vanzelfsprekend verstandig om te reflecteren op mogelijke onnodige complexiteit binnen de overheid die extra ambtenaren vereist. Zeker nu de overheid extra taken op zich heeft genomen, is zo’n evaluatie noodzakelijk. Maar het idee dat tienduizenden Rijksambtenaren kunnen worden ontslagen (20% volgens het Hoofdlijnenakkoord), terwijl de werkdruk al enorm is en de overheid voor immense opgaven staat, is pure illusiepolitiek. Als deze ontslagoperatie toch wordt doorgevoerd, zal dat vooral averechtse gevolgen hebben de voor financiële degelijkheid en efficiëntie van de Rijksoverheid. Ontslagen ambtenaren zullen dan extern ingehuurd worden tegen torenhoge tarieven, wat leidt tot kennis- en expertiseverlies én hogere personeelskosten voor de overheid. Het resultaat? Niet een kleinere overheid, maar een grotere externe “schaduwoverheid.”

Wat verstandig zou zijn, is dat de politiek samen met de Rijksoverheid eerst grondig onderzoekt of er onnodige regels en procedures bestaan, en dan pas overgaat tot het schrappen van ambtelijke functies en er een streefcijfer aan vastplakt. Dat zou de juiste aanpak zijn om ambtelijke functies eventueel te schrappen. De VVD en haar coalitiepartners kiezen echter voor een omgekeerde volgorde: eerst wordt een gedurfde ontslagdoelstelling gepresenteerd (20% van de ambtenaren ontslaan), waarna men pas achteraf kijkt naar de effecten op het functioneren van de overheid en überhaupt naar de haalbaarheid van het plan. Bovendien gaat dit kabinet, mede mogelijk gemaakt door de VVD, niets veranderen aan overbodige complexiteit en regelgeving binnen de Rijksoverheid. Sterker nog, minister Faber implementeert juist nieuwe regels en procedures die extra ambtelijk werk opleveren, zoals de invoering van het ‘tweestatenstelsel’. Ook wordt het belastingsysteem onnodig complexer gemaakt door de toevoeging van een extra belastingschijf. Als de VVD daadwerkelijk streeft naar een kleinere overheid, zou ze moeten stoppen met dat zogenaamde ‘strengste asielbeleid ooit’ van minister Faber, dat alleen maar meer bureaucratie en ambtelijk werk oplevert.

De VVD waakt niet over de (financiële) toekomst van toekomstige generaties

Dan het standpunt van de VVD om de staatsuitgaven te korten. Er wordt door de VVD de suggestie gewekt dat de overheid maar lukraak uitgeeft dat er derhalve dringend bezuinigd moet worden. De torenhoge inflatie kan dan ook direct beteugeld worden omdat de overheid niet meer (onnodig) geld pompt in de economie.

Allereerst moet ik opnieuw opmerken dat de staatsuitgaven inderdaad de afgelopen jaren zijn gestegen. Maar dit komt niet doordat de overheid veel meer taken op zich neemt en omvangrijke sociale regelingen bedenkt die ervoor zorgen dat de overheid als een pamperende en tevens verstikkende deken over de samenleving ligt. Nee, dit is het gevolg van onontkoombare maatschappelijke ontwikkelingen: de vergrijzing van Nederland. De beroepsbevolking neemt hierdoor af en het aantal uitkeringsgerechtigden toe. De toenemende vraag naar zorg (en nieuwe technologische innovaties binnen de zorg) is eveneens het gevolg van deze demografische transitie. Deze toenemende kosten voor zorg en sociale zekerheid zullen voorlopig nog wel stijgen; zo heeft het RIVM becijferd dat tot 2060 de kosten voor zorg met een kleine drie procent zullen stijgen.

Beide kostenposten (zorg en sociale zekerheid) nemen reeds het leeuwendeel van de Rijksbegroting voor hun rekening, en dat zal de komende jaren verder toenemen. Wat je dus moet doen, is niet het kaasschaafbeleid zoals de VVD voorstaat: overal iets minder geld uitgeven (bijvoorbeeld 1,5 miljard korten op onderwijs en bezuinigen op zorg). Nee, ons sociale ouderenstelsel moet op de schop, zodat de kosten van de vergrijzing minder snel zullen stijgen. Je zou dan bijvoorbeeld kunnen denken aan een inkomensafhankelijke AOW-regeling op basis van het pensioen van mensen. Dit zal de VVD echter met geen mogelijkheid steunen, want dit leidt tot nivellering, en nivellering is een vies woord in conservatief-liberale kringen. Dus zal er gekozen worden voor kaasschaafbeleid, waardoor niet alleen beknibbeld wordt op toekomstgerichte beleidsdomeinen zoals onderwijs, of waardoor bezuinigd wordt op de leefbaarheid van lokale gemeenschappen (er staan 10% bezuinigingen ingeboekt voor de financiering van gemeenten), maar ook uitkeringsafhankelijken zullen hiervan uiteindelijk de dupe van zijn indien er overal wat bezuinigd moet worden.

Daarnaast zijn en zullen de staatsuitgaven omvangrijker worden door de unieke tijd waarin we leven, die ons tot additionele overheidsuitgaven dwingt. Ik denk dan concreet aan de Russische agressie en assertiviteit aan de oostflank van de NAVO én de onvoorspelbaarheid en onbetrouwbaarheid van de VS als bondgenoot. Dit dwingt ons op dit moment 2% van ons BBP te spenderen aan defensie. Vermoedelijk zal dit na de NAVO-top in Den Haag alleen maar toenemen tot maar liefst 3,5% van ons BBP. Daarnaast moet Nederland, samen met de internationale gemeenschap, de klimaatschade beperken door ambitieus klimaatbeleid uit te voeren. Ook dit leidt tot extra overheidsuitgaven.

Het tegenargument tegen additionele defensie-uitgaven is dat het geld niet uitgegeven kan worden vanwege de oververhitte economie in Nederland. Het kabinet-Schoof kan dit echter verhelpen door meer wapentuig te importeren uit andere Europese lidstaten of nauwe bondgenoten (denk aan een land zoals Zuid-Korea). Deze keuze zal dan ook direct als een steuntje in de rug fungeren voor de creatie van een volwaardige Europese defensie-industrie. Daar zal dit kabinet-Schoof echter niet voor staan te klappen, want partijen zoals BBB en PVV willen dat het extra geld voor defensie vooral in eigen land wordt uitgegeven. Andere bestedingen die niet worden gedaan, zoals in de zorg-, energie- en bouwsector, zouden daarbij verholpen kunnen worden als de overheid het arbeidspotentieel vergroot door actief mensen te werven. Maar ook dit zal de VVD met zijn coalitiepartners niet doen, omdat er wordt gegruwd van migranten en alles wat buitenlands is.

Als je zowel de vergrijzing als de noodgedwongen toenemende defensie-uitgaven bij elkaar optelt, dan is het volstrekt onverstandig om zomaar te pleiten voor lagere belastingen. Dat gaat niet als je tevens de kwaliteit van onze verzorgingsstaat wil garanderen. En dat is nu net waar ik bang voor ben met de VVD die dit fiscaal populisme bedrijft: een nog verdere verschraling van de verzorgingsstaat en een verdere aantasting van de kwaliteit van het openbaar bestuur.

Tot slot wil ik me verzetten tegen het idee van de VVD dat er überhaupt bezuinigd moet worden. De staatsschuld is historisch laag, en omdat de nominale groei (inflatie + economische groei) groter is dan de rente, krimpt de staatsschuld vanzelf. Hoogleraar Coen Teulings zegt daarover in het FD het volgende: “Naarmate de groei en inflatie samen hoger zijn dan de rente, hoeven toekomstige generaties feitelijk niets te doen om de schuld af te betalen.”

Het angstbeeld van Eelco Heinen dat we toekomstige generaties opschepen met torenhoge schulden als de VVD niet zou kiezen voor zeer stringent begrotingsbeleid, klopt dus niet. Het is juist het tegenovergestelde: de overheid dient fikse investeringen te doen in onderwijs en infrastructuur om voor de volgende generaties een toekomstbestendig Nederland af te leveren. Fikse investeringen in onderwijs en wetenschap zijn immers dé manier om de arbeidsproductiviteit van een land te vergroten. Elke euro die je erin stopt, krijg je dubbel en dwars terug. Het is daarom zeer onverstandig dat dit kabinet – met Heinen als minister van Financiën – juist daarop wil bezuinigen. Dit geldt ook voor onze infrastructuur. Volgens Bouwend Nederland loopt het achterstallige onderhoud ieder jaar op met 2 tot 3 miljard euro. Daar moet dus nú geld in worden geïnvesteerd, en de overheid moet nú in Europa en daarbuiten mensen gaan werven om dit achterstallige onderhoud weg te werken. Anders loopt dit in de toekomst op tot gigantische bedragen die nauwelijks nog op te hoesten zijn.

Géén Duits model en ook géén Italiaans model

In de strijd rondom de voorjaarsnota sta ik noch aan de kant van de VVD, noch aan die van de PVV en BBB. Waar de VVD fiscaal populisme wil bedrijven en ervoor zorgt dat Nederland het nieuwe Duitsland wordt: te weinig investeren in de toekomst, staan partijen als de BBB en PVV het Italiaanse en Franse model voor: ongericht en vaak ook nog inkomensonafhankelijk de lasten van Nederlanders verlagen zonder dat er ook maar één cent wordt uitgegeven aan de toekomst van Nederland.

We moeten naar een fiscaal-economisch beleid toe dat rekening houdt met onontkoombare maatschappelijke ontwikkelingen (vergrijzing) en dat durft te investeren in de toekomst, zodat de veiligheid en welvaart wordt geborgd. Trap dus niet in het verhaal van de VVD dat ze waakt over de portemonnee van de Nederlander, want ze maakt met dit kortzichtige beleid Nederland op termijn vooral armer en zadelt toekomstige generaties op met achterstallige infrastructuur en een ongekwalificeerde beroepsbevolking!

Dit artikel is overgenomen van anti-populista. Stukken op dat blog worden geschreven als bijbaan, dus mocht je het stuk waarderen kun je dat ook financieel laten blijken via deze link.