ACHTERGROND - Sommige getuigenissen over Nelson Mandela waren mooi en eerlijk. Hans Dorresteijn noemde hem donderdagavond in Pauw & Witteman ‘een zwarte Christus.’ Veel opmerkingen waren ook voorspelbaar, zo niet erger. Mandela was niet alleen een grote verzoener. Hij werd in 1990 vrijgelaten uit de gevangenis, maar pas in 1994 tot president gekozen. In die jaren is stug onderhandeld met de heersende blanke machthebbers. Charisma had hij ongetwijfeld, maar veel pogingen om ook internationaal iets te betekenen mislukten ook.
Wat was de betekenis van Mandela? De woorden symbool, verzoening en leiderschap komen voorbij. Maar wat schuilt er achter die begrippen?
Symbool
Bij zijn vrijlating in 1990 was hij een terrorist, waarover niet gesproken of geschreven mocht worden en dus ook een onbekende. Ik herinner me het lange wachten voor de televisie en de spanning bij de commentatoren: hoe zou hij er uit zien, hoe zou hij klinken als hij sprak, zou hij zich van retoriek bedienen? Het viel een beetje tegen voor ons: zijn stem was wat schor en nasaal, hij sprak een beetje ambtelijke taal en beperkte zich retorisch. Maar als je er bij was werkte het anders. Antjie Krog (A Change of tongue, p.174):
When he takes his place on the podium, we sing ‘Nkosi Sikelel’ iAfrika’. It is as if years of harassment, resistance, aggression, fear, futility, despair, anger are cracking of in layers. Tears roll down our faces.
En:
Mandela’s voice sounds young and strong: “Bloemfontein is the Mother of the ANC. The ANC was born here. The ANC is strong because its cause is just. We bring together and we set free. We keep in our hearts the ideals of Bram Fisher and Moshoeshoe – know as He-who-binds-people-together.”
Het is opmerkelijk: voorzitter van het ANC moest hij toen nog worden. Maar het accent op het collectief van het ANC en de verbinding tussen mensen was er meteen. Bram Fischer was zijn advocaat tijdens het Rivonia-proces, Moshoeshoe de mythische vorst die door Krog wordt beschreven in ‘Niets liever dan zwart.’
Verzoening
Moeten we vergeten of juist onthouden om een gruwelijk verleden te verwerken? Het is een thema dat ons boeit. We hadden de bijzondere rechtspleging en investeren in internationaal strafrecht. Na het derde Rijk hadden we het proces in Neurenberg, na de instorting der volksdemocratieën hebben we hevig geworsteld met die vragen: wie herinnert zich niet de knullige video over de berechting en executies van het echtpaar Ceausescu? En na Srebrenica een halfbakken kabinetscrisis.
Waarom zouden we wonden openen die gesloten zijn? Als je de infectie niet weghaalt, openen ze uit zichzelf. Een land kan behoefte hebben aan herstel van verscheurde relaties tussen etnische, religieuze, regionale of politieke groepen, tussen buren en tussen politieke partijen. Dat is verzoening in de samenleving.
Maar er is ook verzoening op een individueel niveau. Verhalen vertellen aan de Waarheidscommissie was belastend en ontregelend voor de getuigen en de daders.
In the past, you know, you did’t know you had sick people in this society, traumatised. Only now people are being identified as traumatized, and it’s clear that some people need help. It’s true that the truth commission is a healing process – if not 100 percent, then 60 percent.
Sixty percent are healed, or people are healed 60 percent?” I asked. “Both. Perhaps 60 percent feel better, but those people are only healed 60 percent. (P. Hayner, Unspeakable Truths, p.138)
De Waarheidscommissie (WVC) of Truth and Reconciliation Committee (TRC) is gedragen door Mandela en aartsbisschop Desmond Tutu. Misschien is het sleutelbegrip “ubuntu”. Krog verklaart ubuntu met:
wereldbeschouwing gebaseerd op umuntu ngumuntu ngabantu (Zulu) – iemand is iemand door andere mensen; de essentie van het mens-zijn, gepopulariseerd door aartsbisschop Desmond Tutu.
Het zou aardig zijn als een hardgekookte liberaal, zeg Frits Bolkestein, zich eens over dit begrip zou buigen. Mij komt het voor als een vrij fundamenteel inzicht in ons bestaan: wat wij leren, weten en vinden groeit in relaties met anderen. Maar misschien denkt een liberaal dat hij daar zonder kan.
Leiderschap
De wereld maakt zich ook meester van het leiderschap van Mandela. Ongetwijfeld heeft hij in de jaren tot de verkiezingen, vier jaar na zijn vrijlating veel politiek leiderschap en manoeuvreerkunst getoond. Het verhaal over de Nobelprijs en de woede-aanval die informatie over Frederik Willem de Klerk opleverde, is een mooi voorbeeld. Bij de uitreiking destijds viel me niets op bij de beelden, maar nu zie je de choreografie: Mandela en De Klerk blijven op afstand van elkaar en uitermate koel.
De kwaliteiten van Mandela komen het beste uit de verf in de geschiedenis rond de Waarheidscommissie. De commissie moest onpartijdig zijn, alle misdaden in beeld brengen. Daar voelde het ANC niet zo veel voor. Uiteindelijk kwam het ANC wel getuigen, maar Mbeki wilde vermijden de indruk te geven ’that the struggle for liberation was itself a gross violation of human rights.’ (Boraine, A country unmasked, p.156)
De verhouding tussen ANC en TRC bleef moeilijk tot het laatste. Toen het rapport gereed was, poogde het ANC buiten Mandela om publicatie via de rechter te verhinderen.
We hoorden dat Tutu in een totale depressie verkeerde en Mandela wilde spreken. Toen hij daar naar binnen ging, leek hij klein en maakte hij een matte sombere indruk. Toen hij naar buiten kwam was hij een ander mens, hij lachte en liep weer rechtop, zei iemand. (Krog, De kleur van je hart, p. 354)
De rechter gaf het ANC geen gelijk en de aanbieding van het eindrapport kon doorgaan. Krog beschrijft het aldus:
Mandela spreekt: “ik maak van deze gelegenheid gebruik om te zeggen dat ik het rapport aanvaard zoals het is, met al zijn onvolkomenheden, als hulpmiddel dat de WVC ons geeft bij onze pogingen ons met elkaar te verzoenen en ons land op te bouwen.” Mandela is een solidaire partijman, het moet voor hem heel moeilijk zijn geweest om af te wijken van de partijlijn. (Krog, p.355)
Het zijn een paar sporen van imponerend leiderschap.
De halve wereld zal zich de komende dagen nog over Mandela en zijn handelen buigen. Het zal misschien Barack Obama zijn, die nog een paar momenten van imponerende retoriek zal tonen. De echte betekenis van Mandela ligt in zijn openbare handelen als symbool. Dat begon toen hij zeventig jaar oud was. Er zat toch wel iets in de gedachte van filosoof-koning van Plato. Mandela was er een.
Reacties (11)
Ik heb de TV aan voor de herdenking, en kijk af en toe op van mijn computerscherm om het te volgen. Heerlijk anarchistische bende daar. Het publiek in het stadion heeft – terecht – geen interesse in de saaie lange speeches van de hoogwaardigheidsbekleders en bouwt zijn eigen feestje. In de regen.
de ideale dag voor een aanslag,
de hemel boven zuid Afrika zal wel volgehangen hebben met drones, awacs etc, maar tegen kunstmest met diesel doe je weinig. Zeker niet als het op voorhand (stiekum) is aangebracht.
(met voorhand…mandela gaat dood…je weet de herdenkingen….dus plaats je doelen)
Komt er dus op deze plaats geen aanslag, dan weten we dat er verder geen plaats is voor NSA en andere spionage, danwel andere verdachtmakingen…..
De mooiste toespraken, de mooiste woorden, mensen die elkaar opeens wel de hand kunnen schudden en een dag later is iedereen het weer vergeten.
Tijd voor Graceland
http://www.youtube.com/watch?v=T7HyuLPWF9I&feature=c4-overview&list=UUC3L8QaxqEGUiBC252GHy3w
Freedomain radio The Truth About Nelson Mandela
Ik had me verheugd op retoriek van Obama en ben beloond. De tekst was goed en hij verstaat het vak nog. Ook de snieren aan de dubbele standaarden mochten er zijn; en zichzelf sloot hij daarvan niet uit.
Waarom denken we aan aanslagen? Ik moet bekennen dat ik het ook even deed. Boeiend experiment in het hoofd: zou een grote moorddadige bom veel verschil hebben gemaakt? Ik denk het niet eigenlijk: een schok, veel krantenpapier en de opvolgers gaan verder.
Eigenlijk was het anarchistische stadion nog het aardigst: mensen lieten blijken wie acceptabel was en wie te klein was. Er werd gehost en gezongen, ondanks de regen (als je begraven wordt en het regent staat de hemelpoort open). Zuma sprak slecht en het stadion was al behoorlijk leeg gelopen.
De regenboog-democratie heeft zich gevestigd. Het werk is niet af, maar Mandela mag tevreden zijn.
@5: Zeker.
Het was veruit de allerbeste speech van de dag.
Alle lof.
1) Bij zijn vrijlating in 1990 was hij een terrorist, waarover niet gesproken of geschreven mocht worden en dus ook een onbekende.
2) De echte betekenis van Mandela ligt in zijn openbare handelen als symbool. Dat begon toen hij zeventig jaar oud was.
Tom, we zijn ongeveer even oud. Ook ik zat voor de TV bij zijn vrijlating. Maar deze beide zinnen die jij produceert slaan volgens mij echt helemaal nergens op en doen de Mandela van het geweldloze en het gewelddadige verzet ernstig tekort.
ad 1) Juist bij vrijlating was hij de terrorist voorbij. Het image afgeschud. Juist bij zijn vrijlating – en ruim er voor – kon er over hem geschreven en gesproken worden. Het was zijn kracht op deze manier vrij te komen. Een onbegrijpelijke zin van jou.
ad 2) Zijn symbool waarde is onmiskenbaar. Maar als je zijn werk en functie van verzetsman op zo’n manier afserveert snap je volgens mij niet hoe hij in de gevangenis kwam en hoe hij er uit kwam. Hoe hij een symbool kon worden.
Het hele stuk lezend heb ik meer van dit soort bibbermomenten.
Ik ga ze niet allemaal noemen, maar kort : we kijken anders naar zijn verleden voor zijn vrijlating en naar zijn functioneren als symbool. Dat laatste doet het eerste vergeten en jou stuk is daar een goed voorbeeld van.
@5: Waarom denken we aan aanslagen?
5:10 van de westerse wereldleiders bijeen in een stadion
@7: Geen idee waar wij elkaar kwijt raken. Ik heb toch niet beweerd dat ik zijn gewapende strijd niet zag?
Ik woonde destijds in Amsterdam, een vriend betaalde voor operatie Vula; ik wist vrij goed wat er gebeurde.
Tegelijk zeg ik dat zijn rol als symbool groter en effectiever was. Het lijkt me nauwelijks te bestrijden.
Natuurlijk: die rol als symbool begon al tijdens zijn gevangenschap, Mandela werd een mythische figuur. Maar bij zijn bevrijding was hij nog steeds de grote onbekende, die vrijwel niemand de afgelopen dertig jaar gezien had.
Kortom, ik zie je probleem niet. Ook verder niet: de “bibbermomenten” licht je ook niet toe. Ik probeerde de sleutelwoorden in de verering van een beetje achtergrond te voorzien uit mijn litteratuur, dat is alles.
@9: nou, waar we elkaar kwijtraken is dan misschien onduidelijk, dat we elkaar kwijt zijn toch niet. Je reactie spreekt boekdelen.
Ik zit net een nieuwsoverzicht van 2013 te bekijken en het is onvermijdelijk : de herdenking van Nelson Mandela komt voorbij. De speech van Obama ook (@5 en @6). Ik hoor hem voor het eerst, de directe uitzending gemist en was eigenlijk niet geïnteresseerd in wat Obama te zeggen had na zijn schaamteloze bezoek enkele maanden voor de dood van Nelson.
En dan krijg ik toch even koude rillingen want Obama citeert Invictus:
I am the master of my fate: I am the captain of my soul.
Zou hij zich gerealiseerd hebben, dat deze quote ook door Timothy McVeigh, ‘The Oklahoma City bomber’, is gebruikt vlak voordat hij werd geëxecuteerd? En zo ja, hoe zou hij daar tegenover staan?
Terroristen…