Nederland is af

De inrichting van Nederland is zo goed als af, stelt econoom Elisabeth Ruijgrok. Het land is in de fase van groot en klein onderhoud gekomen. Dit inzicht is nog niet tot veel ambitieuze plannenmakers doorgedrongen. Zij begrijpen maar niet dat kosten-batenanalyses keer op keer laten zien dat voor de belastingbetaler de kosten van nieuwe, grote projecten de baten overtreffen. Het is daarom logisch dat zij de logica van kosten en baten graag inruilen voor ‘visie’ en emotie.

Gezond verstand vs. ‘visie’ en emotie
Onlangs constateerde Louise Fresco in de Kohnstammlezing dat in de Nederlandse politiek (investerings)beslissingen genomen worden op grond van emotie in plaats van op basis van “de beste, per definitie altijd onvolledige kennis”. Marcel van Dam voegt hier in de Volkskrant aan toe dat de beleving belangrijker is dan feiten en dat soms wetenschappers impliciet politiek bedrijven. De vraag is hoe het zover heeft kunnen komen? Er bestaat immers een rationeel alternatief om te beslissen over investeringen in windmolenparken, woningbouwprojecten, wegaanleg en het onder water zetten van polders: de maatschappelijke kostenbatenanalyse (MKBA).

De MKBA is een instrument dat uiteraard niet perfect is, maar wel rationele informatie oplevert. Een geavanceerde vorm van gezond verstand met wat ‘best practice’-getallen. De methode wordt in Nederland regelmatig toegepast. Dit heeft als voordeel dat kritisch gekeken wordt naar projecten die volgens de initiatiefnemers vanwege doelstellingen van duurzaamheid of andere bestuurlijke ambities hoe dan ook doorgang moeten vinden. Vooral voor projecten gericht op gebiedsontwikkling die subsidie uit het Fonds Economische Structuurversterking nodig hebben blijkt keer op keer dat zij de belastingbetaler meer kosten dan hij of zij er in termen van welvaart en welzijn voor terug krijgt.

Valt dat even tegen
Voor plannenmakers en bestuurders die al besloten hebben dat het goede plannen zijn is een ongunstige uitkomst van een MKBA natuurlijk een enorme teleurstelling. PvdA-politicus Adri Duivesteijn, een actieve plannenmaker, ontpopte zich tot tegenstander van deze in zijn ogen ondeugdelijke rekenmethode. Een methode met een uitkomst die niet aansluit bij de beleving kan in zijn ogen niet correct zijn. Dat de plannen niet in orde zouden kunnen zijn, is natuurlijk onmogelijk.

Als opsteller van vele MKBA’s van allerlei overheidsprojecten doet deze kritiek mij afvragen of ik iets verkeerd heb gedaan: is het kostenbatensaldo negatief door een rekenfout of is er een logische verklaring? Met deze vraag in het achterhoofd heb ik een flink aantal projecten met een negatief saldo bestudeerd en dan valt het volgende op:

• De maatschappelijke baten zijn klein als de uitgangssituatie goed is, dan wel het probleem klein is: water wat al best schoon is nog iets schoner maken levert niet veel op;
• De investeringskosten zijn dan vaak groot omdat alle simpele goedkope maatregelen reeds gedaan zijn.

Dit komt regelmatig voor, omdat we het in Nederland fysiek gezien best goed voor elkaar hebben: schoon water stroomt uit de kraan, we hebben redelijke huizen, geasfalteerde wegen, er is groen, er zijn dijken en in veel wateren kun je gewoon zwemmen. Dit alles dankzij investeringen in het verleden.

Dure operaties niet meer nodig
Toch gaan we door met het formuleren van ambitieuze en dure beleidsdoelen op deze terreinen. Ziet dan niemand dat Nederland bijna af is? Natuurlijk valt er heus nog wel het nodige te verbeteren, maar we zijn in de fase van het groot en klein onderhoud gekomen. Alleen op het sociale vlak, denk bijvoorbeeld aan vroegtijdige schooluitval, zijn nog echte problemen die grote investeringen vergen. Dit is wat de uitkomsten van de kostenbatenanalyses ons proberen te vertellen.

Normaliter zijn mensen blij als de dokter zegt “u hoeft geen dure operatie, want u bent gezond”, maar plannenmakers denken niet zo. Hun beleving is anders. Zij willen als vanouds doorgaan met waar ze goed in zijn: bouwen en aan de weg timmeren. Als daar geen rationele argumenten voor zijn, dan maar emotionele.

Elisabeth Ruijgrok is omgevingseconome bij Witteveen + Bos. Het stuk is overgenomen van Me Judice.