Naar een nieuwe economie

OPINIE - De kiezer rebelleert tegen het systeem. Kijk naar de V.S., Polen en Hongarije, Duitsland, Frankrijk: het zijn allemaal vormen van verzet tegen “het systeem”.

De vraag is dan: wat is het systeem precies? Is het de bemoeizucht van de bureaucraten in Brussel? Is het de economische ideologie, die de Grieken heeft verarmd en de stroom euro’s die de ECB zonder veel effect gratis uitstort?

De vraag is ook: van waar de woede? De EU heeft ons vrede en vooruitgang gebracht, maar dreigt te bezwijken aan dubieuze partners en leden. Ook aan te ver gaande regeldrift? Of aan het schandelijk onvermogen op het humanitaire vlak?

Ik probeer, als uw nederige dienaar, nog maar eens wat verklaringen te bieden voor de dingen die ik zie en die mij bezig houden.

Ongelijkheid en het midden

De middenklasse in de V.S. zit in de knel, zo was de boodschap van PEW. Dat ligt wel voor de hand, als de cijfers uitwijzen dat de inkomensongelijkheid en de vermogensongelijkheid sinds de jaren tachtig sterk zijn toegenomen. Ik schreef hier eerder over, in een bespreking van het boek van Robert Reich, Saving capitalism. Reich geeft een goede analyse, maar zijn recept voor de redding van het kapitalisme valt een beetje mager uit: “countervailing powers”.

The Economist van deze week (26 maart 2016) voegt daar iets aan toe. Er is een “corrosive lack of competition” in de V.S.: was dat niet een tempel van vrij ondernemerschap? Neen, dat is het niet, zegt het blad bikkelhard. Hoge winsten kunnen de vraag drukken en het winstoverschot is 4% van het BNP. Dat is geen kleine boodschap.

Mijn interpretatie is dat door deze stand van zaken de ongelijkheid in de V.S. verder zal groeien, terwijl de economische kracht en innovatie in de Amerikaanse economie relatief zal dalen.

Dat is niet alles. Een brede middenklasse is geen noodzakelijke of voldoende voorwaarde voor een liberale democratie, maar helpt wel bij de instandhouding ervan. Ik zie het proleterige theater van Trump in de primaries en schrik. “Fascisme is theater”, zei Genet ooit.

Misschien is die schrik ook wel een verklaring voor de redelijke score van Bernie Sanders. Een vrouw in het Witte Huis is wel een aardig idee, maar vooralsnog komt de koele Sanders met de beste inhoudelijke tekst. Maar inhoudelijke tekst paait geen vijanden van het systeem.

Overproductie en Roosevelt

Hoe zat het ook al weer in de visie van Marx? Kapitalisten zouden zich de meerwaarde van de arbeid toe eigenen en de “overproductie” zou daardoor vooral hen ten goede komen. Dat kwam er niet van omdat de arbeidsinkomens begonnen te stijgen, omdat de arbeiders zich beter organiseerden en politieke macht kregen. Het kapitalisme bloeide op.

De crisis van 1929 leidde tot een diepe depressie, waar de V.S. geholpen door het inzicht van Keynes en de politieke intuïtie en leiderschap van Roosevelt uit wisten te klimmen. De New Deal was simpel samengevat: een brede middenklasse moet het inkomen verdienen om de spullen te kopen die wij maken. De productieve boost van de Tweede Wereldoorlog hielp daarbij: zie Piketty.

De vergelijking van Robert Reich van beide crisissen toont onbehaaglijke overeenkomsten: ook toen ongelijkheid, zoals nu, ook toen een kleine middenklasse, die de overproductie niet kon afnemen. Het herstel van de economie nu in de V.S. lijkt broos: de bedrijven zijn winstgevend, maar overwinst kan zeer remmend zijn voor de vraag, als de inkomensverdeling zo ongelijk blijft.

Tegenlicht en Paul Mason

Het recept van countervailing power lijkt bij Tegenlicht goed te vallen: de vakbonden moeten doen waarvoor ze zijn, vechten voor betere lonen en arbeidsvoorwaarden. Het is nog niet zo’n opmerkelijke boodschap.

Maar de verbindende spreker was Paul Mason, die een boek schreef over het einde van het kapitalisme. We zitten nu in een post-kapitalistische periode, die mogelijk is gemaakt door de ICT revolutie. Drie veranderingen spelen daarin een rol:

• De afgenomen behoefte aan werk en de lossere verbinding tussen werk en loon.
• De rol van informatie bij het bepalen van prijzen, omdat voor de markt schaarste bepalend is, terwijl informatie overvloed als kenmerk heeft. “You are what you share”.
• Nieuwe en spontane vormen van productie door samenwerking, nieuwe vormen van eigendom, lenen, contracten.

Mason noemt ook de bezuiniging, waar de Grieken nog steeds onder gebukt gaan en de monetaire Q.E. (de snorrende bankbiljettenpers), die onvoldoende effect hebben.

Natuurlijk: Draghi en zijn ECB bestuur zijn niet gek. Maar zijn we niet toe aan nieuwe vormen van denken, aan een nieuwe economie?

Google en Arrow

Boeiend is het probleem van de digitale reuzen, die zich vormen. Zij zijn uit de tijd, denkt Mason.

Kenneth Arrow beweerde in 1962 al dat uitvindingen tot doel hebben intellectuele eigendomsrechten te scheppen en dat succes “underutilisation of information” betekent. Als je dat inzicht omkeert wordt het spannend: want als een vrije markt economie en intellectuele eigendomsrechten leiden tot onderbenutting van informatie, dan kan een economie die gebaseerd is op volledige benutting van informatie geen volledig vrije markt accepteren of absolute intellectuele eigendomsrechten.

Wie wil kan hier de uitdaging van China in zien: de markt krijgt beperkte vrijheid en intellectuele eigendom wordt door het autoritaire bewind niet erkend. De groeicijfers zijn een veelvoud van wat wij presteren.

De vraag is voor economen: wat is van waarde? Producten worden meer dan ooit dragers van informatie en informatie is vrij te reproduceren. Welke invloed heeft dat op het waarde begrip?

David Runciman vraagt zich af of Mason een waardig opvolger van Marx is. Hij heeft geen idee waar het naar toe gaat, zo vat ik hem samen. Maar zijn denken en boek zijn de moeite zeer waard.

Basisinkomen

Mijn hobby is eenvoud en effectiviteit in het openbaar bestuur. Ik probeer daar met een klein gezelschap, het NPI, impulsen aan te geven. De gedachte aan een basisinkomen dringt zich dan op. Het probleem van het idee is dat het over alles gaat en overal invloed op heeft.

Dat maakt dat je toch een beetje wereldvreemde gek wordt gevonden, als je daarover in gesprek wilt. Zie b.v. Bas Jacobs, “De prijs van gelijkheid”. Op p. 156 schrijft hij dat bij het basisinkomen de informatie die beschikbaar is niet wordt gebruikt en dat daarmee de afruil tussen doelmatigheid en rechtvaardigheid maximaal verslechtert. Het is een boeiende stelling. Waarom hij dan wel te vinden is voor een negatieve inkomstenbelasting, is mij niet onmiddellijk duidelijk.

Maar ik zou willen dat over dit conglomeraat van dingen eens een goed debat zou plaatsvinden. Zou het passen bij een moderne rol van het CPB zoiets te organiseren?