In het kader van Zonnige Zomerse vergeZichten over mooie nieuwe progressieve idealen: pleidooi voor een minister-president die boven de partijen staat. Ofwel: een MP bij wie het landsbelang boven het partijbelang staat.
Het is niet ongebruikelijk dat een premier ook politiek leider van een partij is. In een land dat vaak wordt geregeerd door coalities van meer dan twee partijen, wordt de minister-president geacht ‘eerste onder zijn/haar gelijken te zijn’ en vooral als regisseur op te treden.
Hoe menselijk moeilijk het ook is, het zou mooi zijn als de leiders annex lijsttrekkers van partijen hun politieke programma terzijde kunnen schuiven zodra ze door de Koning tot minister-president zijn benoemd.
Maar wacht, dat is onmenselijk moeilijk. Krijgt iemand eindelijk de macht, dan zou zij/hij de idealen niet meer mogen praktiseren? Daar zou een normaal mens knettergek van worden.
Toch, juist in een land dat altijd door coalities wordt geregeerd, zou het handig zijn als tenminste één regeringsfunctionaris niet gebonden is aan partijpolitieke agenda’s om blikveld en handen vrij te hebben voor het grote geheel: het landsbelang.
Dan moeten we wel van wat vanzelfsprekendheden af, die in de loop der geschiedenis zijn gewoonterechtelijk bestuurscultuur zijn geworden. Namelijk dat de grootste partij bij verkiezingen ook de minister-president levert. Slechts drie keer werd de ’winnaar’ buiten de formatie en kabinet gehouden en werd dus niet in staat gesteld de premier te leveren. Dat overkwam de PvdA in 1971, 1977 en 1982.
“Grootste partij’ is ook erg betrekkelijk. Het is bij mijn weten nooit voorgekomen dat de grootste partij meer dan vijftig procent van de stemmen haalde. Laat staan dat een lijstrekker meer dan vijftig procent van alle stemmen kreeg.
Strikt genomen heeft een meerderheid dus niet op de ‘grootste partij’ gestemd. Bij de laatste Tweede Kamerverkiezingen ging 78 procent van de geldige uitgebrachte stemmen niet naar de ‘grootste partij’.
Hoe kunnen we aan een minister-president boven de partijen komen? Een drietal suggesties (uw suggesties zijn welkom):
A) Is er eenmaal een coalitie, dan mag de coalitie een MP zoeken buiten de partijen.
B) De Raad van State zoekt en benoemt een MP.
C) De functie wordt bekleed door een duo of triumviraat (wederom van buiten de partijen).
Is er wet voor nodig om dit te regelen? Nee. In de grondwet noch in enige andere wet staat dat de minister-president uit de ‘grootste partij’ dient te komen. Wettelijk is ook niet vastgelegd dat een MP van politieke huize moet komen.
Kortom: op naar de ‘minister-president boven de partijen’.
Reacties (15)
“In een land dat altijd wordt geregeerd door coalities van meer dan twee partijen”
Altijd… Sinds 2010 hebben we meer dan de helft van de tijd een regeringscoalitie van twee partijen gehad.
Maar je hebt een punt dat vooral onze laatste premier wel vaak misbruik maakte van zijn premier functie om partijreclame te maken (als dat uitkwam, want als het niet uitkwam, verschool hij zich wel graag onder die andere pet om moeilijke antwoorden te mijden).
Ik heb alleen gekeken naar kabinetten die na een verkiezing zijn geïnstalleerd (de rompkabinetten dus niet meegeteld) En dan zie ik dat 7 (6 als de combi met gedoogpartner PVV in 2010 ook niet wordt meegeteld) van de 23 kabinetten 2-partrijen coalities waren
Dat is het wel minder dan de helft die uit 2-parijten coalities bestonden. Maar je hebt toch gelijk, want dat zijn inderdaad niet alle coalities.
Excuus. Later op de dag zal ik het aanpassen.
Er bestaat niet zoiets als ‘het’ landsbelang. Het landsbelang is wat de inwoners van het land vinden dat het is, en om dat vast te stellen hebben we verkiezingen. Het is expliciet de bedoeling van het systeem dat de gekozen politici vervolgens proberen hun programma waar ze op verkozen zijn te realiseren, inclusief de minister-president. De ministers regeren vervolgens zolang ze het vertrouwen van het parlement hebben.
Een partij-onafhankelijke minister-president kan natuurlijk, maar deze heeft net zo goed het vertrouwen van het parlement nodig om in functie te blijven. Dus wat is dan ‘het landsbelang’ waar deze persoon zich op richt? Dat is nog steeds wat een meerderheid van parlement daaronder verstaat, niet zo heel anders dus dan hoe Rutte opereert. Een onafhankelijke minister-president kan nog steeds een stempel drukken op het beleid, maar dan op basis van veel minder goed toetsbare persoonlijke overtuigingen in plaats van een partijprogramma waar hij/zij op verkozen is.
Soms kan het een oplossing zijn om uit een politieke impasse te komen. Denk aan Draghi in Italië. Daar zie je ook de beperkingen; hij heeft geen eigen kiezersmandaat, en als die de steun van het parlement verliest is het klaar.
Overigens vanuit democratisch oogpunt best vreemd om voor een ongekozen persoon als premier te pleiten. De relatie tussen het premierschap en de verkiezingen is in Nederland al behoorlijk indirect, maar stoelt in principe nog op de gewoonte dat dit de leider van de grootste partij is, zodat je als kiezer hier nog invloed op kan uitoefenen. In jouw voorstel verliest de kiezer elke invloed, en gaat een kleine elite met dit ambt aan de haal.
Wat is het nu? Bestaat er wel of geen landsbelang. In je opening zeg je van niet, om meteen te vervolgen met
En daarmee lijk je het indirect wel met mij eens te zijn, want zoals ik betoog: slechts een klein deel van de inwoners (in ieder geval van alle stemgerechtigden) stemmen op de grootste partij.
Waarna dus een ‘kleine elite’ met het ambt aan de haal gaat.
Wellicht heeft de kloof tussen politieke en burgers ook te naken met de partijpolitieke gedreven heten van premiers?
En over
Je geeft meteen al toe dat “de relatie tussen het premierschap en de verkiezingen al behoorlijk indirect is”. Volslagen indirect zou ik zeggen.
Dit is geen tegenstelling. Het landsbelang is geen objectief iets, maar iets waar mensen verschillend over denken. De invulling die Rutte of een apolitieke premier daar aan geeft is maar één van de mogelijke landsbelangen. En zolang het democratisch gekozen parlement daar vertrouwen in heeft, mag dat gelden als ‘het landsbelang’.
Jij bent blijkbaar niet zo te spreken over de manier waarop Rutte hier invulling aan heeft gegeven, en je hoopt/verwacht dat dit bij een neutrale premier anders zal zijn. Maar bedenk wel dat Rutte het grootste gedeelte van zijn termijn het vertrouwen van de kamer heeft gehad; binnen de democratische kaders kan je niet vaststellen dat hij niet in het landsbelang gehandeld heeft. Je mag dat vinden natuurlijk, maar de oplossing daarvoor is een premier met andere ideeën, niet een verbouwing van het stelsel.
best vreemd om voor een ongekozen persoon als premier te pleiten
Als het parlement beslist wie de premier wordt, wordt hij dus indirect gekozen.
Als het parlement een goede afspiegeling van de samenleving is, zou dat een beter resultaat geven moeten dan als de leider van de grootste partij automatisch premier wordt.
(nog los van de vraag of een regering werken kan als de grootste partij toevallig geen coalitie in het parlement smeden kan)
Er is maar één iemand premier, het is onmogelijk dat die ene persoon een afspiegeling van de samenleving is. Bij een apolitieke premier is dat echt niet anders.
Je maakt een fundamentele vergissing door te denken dat de positie van de premier gerelateerd is aan het leiderschap van de grootste partij. De positie van de premier is gebaseerd op het vertrouwen van (een meerderheid van) het parlement, en daaraan, en alleen daaraan, kan legitimiteit ontleend worden.
In jouw voorstel verslechterd de legitimiteit van de premier alleen maar, juist omdat je de kiezer nog minder invloed geeft.
Je maakt een fundamentele vergissing door te denken dat de positie van de premier gerelateerd is aan het leiderschap van de grootste partij.
Dat schreef ik niet. Maar wij zijn het dus eens dat de premier niet uit de grootste partij hoeft te komen.
[i]De positie van de premier is gebaseerd op het vertrouwen van (een meerderheid van) het parlement, en daaraan, en alleen daaraan, kan legitimiteit ontleend worden.[i/]
Dan kan de premier dus ook buiten het parlement geworven worden.
“Overigens vanuit democratisch oogpunt best vreemd om voor een ongekozen persoon als premier te pleiten.”
Hoezo precies? Er zijn landen waar een volksvertegenwoordiger als premier verplicht is (met name in landen met het Westminster systeem), maar dat zijn landen met juist een veel lager democratisch gehalte (in de zin dat vanwege het districtenstelsel de parlementaire meerderheid vrijwel altijd een minderheid van de stemmen vertegenwoordigt en de premier überhaupt maar op de kieslijst staat voor minder dan 1% van de stemgerechtigden). Daarnaast zie je daar dat het dan helemaal onmogelijk wordt om de rollen te scheiden (het wekelijkse parlementaire vragenuurtje voor de premier wordt daardoor bijvoorbeeld in bestuurlijke zin volledig nutteloos en bestaat gewoonlijk uit een potje wederzijds partijpolitiek moddergooien waar je de tenen van krommen). Persoonlijk ben ik er juist voorstander van om de hele ministerploeg buiten het parlement te werven, want momenteel zorgt het voor een ongezonde overlap van uitvoerende en wetgevende machten (in het Westminster systeem is dat trouwens nog erger). Bovendien ontstaat er binnen de uitvoerende macht ook een horizontale kloof (want behalve ministers en staatssecretarissen bestaat de rest van de uitvoerende macht vrijwel volledig uit ongekozen functionarissen).
Noem eens wat landen waar de premier meestal niet deelgenomen heeft aan de voorafgaande verkiezingen?
Het gebeurt natuurlijk in presidentiële stelsels (maar daar is de president wel rechtstreeks gekozen), en dus in het geval van een figuur van buiten die de puinhoop moet oplossen (Draghi), maar in parlementaire stelsels zoals Nederland lijkt me dat vrij uitzonderlijk.
En met reden, want deelnemen aan de verkiezingen en die winnen is de weg waarop een premier in zo’n stelsel democratische legitimiteit verkrijgt, als niet de jure, dan in elk geval de facto.
[edit] Weggehaald. Was verkeerde reactie. Mijn excuses aan allen [/edit]
Eh… zijn dat landen waar de premier meestal niet deelgenomen heeft aan de verkiezingen?
Uw lijstje verwijst juist naar het Westminster-systeem, en volgens #2.5 zitten daarbij landen waarbij de premier verplicht een volksvertegenwoordiger is.
Verrek, je hebt gelijk. Ik was blijkbaar in de war. Ik ga dat weghalen. Excuses aan allen.
Voor de duidelijkheid, in tegenstelling tot Nederland (waar iedereen die minister wordt verplicht moet terugtreden als volksvertegenwoordiger), is het gangbaar dat de premier in ministers hun zetel in de volksvertegenwoordiging behouden. Overigens #2.6 nog snel even wat doelpaaltjes. Het feit dat iets vaak gebeurt, is geen enkel bewijs van enig democratisch gehalte. Het is trouwens in Nederland behoorlijk vaak voorgekomen dat ministers zijn aangesteld, die helemaal niet aan de verkiezingen hebben deelgenomen. En uiteindelijk is een premier niet meer dan een primus inter pares, die helemaal geen individuele democratische legitimiteit behoeft. De hang daarnaar is niets minder dan een misplaatste idealisatie van (semi-)presidentiële stelsels, een richting die we helemaal niet uit moeten willen.
De crux zit ‘m wat mij betreft in de voorlaatste alinea van dit stuk:
Ofwel: staatsrechtelijk doet het er helemaal niet toe wie de grootste is. Elke suggestie dat dat heel belangrijk zou zijn, door politici én door journalisten, is framing. Democratische verkiezingen zijn geen sportcompetitie, waar degene die bovenaan eindigt kampioen wordt, of zoiets. Misschien moeten we maar eens beginnen een voorraadje pek en veren aan te leggen voor al die politici en journalisten die bij de komende verkiezingen weer doen alsof het minister-presidentsverkiezingen zijn, of een soort sportwedstrijd of zoiets. En laat ze dan ook maar eens wat meer benadrukken dat niet de minister-president, maar het parlement de hoogste baas is van het land.
Nog een klein kritiekpuntje:
Je idealen en wereldbeeld helemaal uitschakelen is onmogelijk, dat denk ik ook. Maar dat geldt natuurlijk net zo goed voor eventuele niet-partijgebonden bestuurders. Die hebben ook idealen. Vanuit dat idee zou je misschien wel beter partijgebonden bestuurders hebben, omdat je tenminste redelijk weet wat hun opvattingen zijn. Dat maakt het makkelijker om ze kritisch te volgen.
Ik denk dat het echte probleem aan de andere kant zit, bij het gegeven dat sommige politici behoorlijk flexibel blijken te zijn bij het toepassen van hun idealen. Idealen worden ondergeschikt gemaakt aan het partijbelang. Het gaat dan alleen nog om de macht op zich, en niet meer om macht om idealen te verwezenlijken.