Mark Lilla over de reactionaire geest

Met de politieke overwinning van een kliek plutocraten, blanke supremacisten en christelijke theocraten in de VS glad op de hielen, kon Mark Lilla’s analyse van de reactionaire geest niet méér op tijd komen.

Een reactionair is een ander beestje dan een conservatief, meent Lilla, en dat hij daar gelijk in heeft, blijkt ook wel als je ziet dat conservatieven als Joshua Livestro en William Kristol gruwelen van het rariteitenkabinet dat Trump bijeensprokkelt.

Conservatief vs Reactionair

Conservatieven en reactionairen voeren dan ook een fundamenteel andere discussie. Conservatieven zijn in discussie met liberalen over de aard van de mens in zijn verhouding tot de wereld en de samenleving; reactionairen en revolutionairen zijn in discussie over de aard van de geschiedenis.

Liberalen nemen hun uitgangspunt in individuele autonomie: zij beschouwen de samenleving als een toevallige verzameling autonome individuen, en alle rechten, plichten en sociale contracten vloeien daaruit voort. Conservatieven gaan er echt vanuit dat de mens bij geboorte reeds in een gevormde wereld terecht komt – gevormd door culturele tradities, instituties, geschiedenis – en dat daar een aantal plichten mee samenhangen, zowel tegenover het voorgeslacht als tegenover toekomstige generaties.

De preoccupatie van reactionairen is een geheel andere. Hun denken draait niet om de vraag: wat is de mens, maar om de geschiedenis. Net als revolutionairen draait hun denken om een radicale breuk in de geschiedenis, maar in tegenstelling tot revolutionairen zien zij die breuk niet als iets positiefs, maar ervaren zij die als verraad, iets dat teruggedraaid dient te worden om de geschiedenis weer op het rechte pad te brengen, betoogt Lilla.

The Shipwrecked Mind

Uit de beschrijving van The Shipwrecked Mind: On Political Reaction (2016):

Wij begrijpen de reactionaire geest niet. Het gevolg daarvan, betoogt Mark Lilla in dit hoogst actuele boek, is dat wij de ideeën en emoties die de hedendaagse politieke drama’s gestalte geven volstrekt niet begrijpen.

De reactionair is allesbehalve een conservatief. Hij is een net zo radicale en moderne gestalte als de revolutionair, iemand die schipbreuk heeft geleden in het snel veranderende heden, en die lijdt aan heimwee naar een geïdealiseerd verleden en een apocalyptische angst dat de geschiedenis toesnelt naar een grote catastrofe. En net als de revolutionair wordt zijn politieke engagement gemotiveerd door zeer ontwikkelde ideeën

Lilla begint met drie twintigste eeuwse filosofen – Franz Rosenzweig, Eric Voegelin and Leo Strauss — die de problemen van de moderne samenleving weten aan een breuk in de ideeëngeschiedenis en een terugkeer naar eerdere wijzen van denken propageerden.

Hij onderzoekt vervolgens de voortgaande kracht van grote historische narratieven van verraad in het vormgeven van politieke zienswijzen sinds de Franse Revolutie, en toont hoe gebruik wordt gemaakt van deze narratieven in de geschriften van zowel Europese rechtse culturele pessimisten als die van Maoïstische neoconservatieven, van Amerikaanse theoconservatieven die fantaseren over de harmonie van de middeleeuwse katholieke samenleving als van radicale islamisten die streven naar herstel van een verdwenen islamistisch kalifaat.

De revolutionaire geest die twee eeuwen lang politieke bewegingen over de gehele wereld inspireerde, mag dan uitgedoofd zijn. Maar de geest van de reactie die oprees om haar teweer te staan heeft overleefd en bewijst zich op dit moment als een historische kracht van even formidabele proporties. We leven in een tijdperk waarin de tragikomische nostalgie van Don Quichot voor een verloren gouden tijdperk getransformeerd is in een krachtig en soms dodelijk wapen. Mark Lilla helpt ons te begrijpen hoe en waarom.