Over leugens en bullshit in de politiek

COLUMN - Hoe ga je als bestuurder om met populistische bullshitters? Theresa May wijst een mogelijke weg: maak hen verantwoordelijk voor het opruimen van hun eigen rommel.

Wie een onwaarheid vertelt, is een leugenaar. Een leugenaar weet het verschil tussen waarheid en leugen heel goed, en kiest voor de leugen. Hij voelt zich hier vaak niet echt prettig bij, hij bloost, kijkt weg, zijn hart gaan sneller kloppen. Wie het niet kan schelen of hij de waarheid of een leugen vertelt, is een bullshitter. Een bullshitter vertelt iets omdat hij dat wil, omdat hij denkt dat hij hiermee scoort, in de politiek meestal omdat het hem stemmen oplevert. Aldus de filosoof Harry Frankfurt.

Donald Trump is het prototype van een bullshitter. Het ene moment wil hij de Nato opheffen, het volgende moment wil hij de Nato gebruiken om IS uit te schakelen. Hij roept dat Obama de oprichter van IS is, of dat hij een muur gaat bouwen tussen de VS en Mexico. Het verraderlijke van het rondstrooien van bullshit is dat er altijd wel iets van blijft hangen in de hoofden van de mensen. Het succes is dat het steeds weer veel gratis media-aandacht oplevert.

Ook de Brexit-campagne werd gevoerd door bullshitters. Denk maar eens aan Farage met zijn bus waarop stond dat er 350 miljoen pond per week naar de National Health Service zou gaan als het Verenigd Koninkrijk uit de EU zou stappen. Ondanks alle tegenwerpingen, ondanks de bewijzen dat het niet waar was, bleef Farage deze stelling volhouden. Iedere tegenspraak werd systematisch afgedaan als ‘Project Fear’. Tot de ochtend na het referendum, toen Farage toegaf dat dit helemaal niet kon worden uitgevoerd. Maar toen hadden de Britten al gestemd.

Politici vertellen niet altijd de hele waarheid, zeker niet in verkiezingstijd. Feiten worden nogal eens verdraaid, weggelaten, wat ‘opgeleukt’. Bullshitten gaat echter een stap verder. Je roept iets dat opvalt, het wordt in de (sociale) media overgenomen en gaat viraal. Het lijkt er dan ook op dat bullshitten aan kracht heeft gewonnen sinds de opkomst van de sociale media.

Er is op dit moment nog geen goed antwoord op bullshitten. Wilders, vaak ook een bullshitter, wint altijd, zo klaagde Pechtold onlangs in het NRC: ‘Als ik er niet serieus op reageer, ben ik elitair. Als ik er wel op reageer, heb ik louter electorale motieven’. Een ongelijke strijd en een onmogelijke opgave, zo lijkt het. Pechtold denkt met vele anderen dat je de bullshitter het beste kunt bestrijden met de waarheid, met feiten, want daar gaat het mis bij hem. Daar zijn methodes voor: zo kun je de opmerkingen van bullshitters via feitenchecks analyseren, of op hun onzin reageren via dezelfde sociale media die zij gebruiken. Maar wellicht heeft de nieuwe Britse premier May wel iets veel slimmers bedacht.

Bullshitters zorgen er meestal voor dat anderen hun rommel moeten opruimen. De rechts-populistische Zwitserse SVP is hier het verst in gevorderd: zij organiseren een niet uitvoerbaar referendum, en leggen de verantwoordelijkheid voor de omzetting hiervan vervolgens bij regering en parlement. May heeft dit spelletje door, en heeft de Brexiters Johnson, Fox en Davis verantwoordelijk gemaakt voor Brexit. Omdat ze met pure bullshit campagne hebben gevoerd, hebben ze nu geen idee wat ze te doen staat.

Dankzij deze briljante zet van May zitten de Britse bullshitters nu opgescheept met het probleem dat ze zelf hebben veroorzaakt. Tot nu toe bakken ze hier helemaal niets van, en maken ze ook nog eens onderling ruzie. De grote vraag is of de kiezers deze onmacht zien, en of ze daar ook hun conclusies uit trekken. Zo ja, dan kan de bullshitpolitiek wel eens minder aantrekkelijk gaan worden. Hopelijk niet alleen in het VK, maar ook elders. Dat zou nog eens goed nieuws zijn.