Leiderschap: Van Otto naar Angela

Duitsland voetbalt wel mooi; maar het zou een rustig gevoel zijn als ze de finale verloren. En nee, dit stuk gaat niet over voetbal.

Het problematische Europa is geen erfenis van Hitler, maar van Otto von Bismarck. Angela Merkel wil graag een politieke eenwording, maar veel steun krijgt zij niet. Het debat gaat over politiek en over  economie. Alleen is die Duitse economie allerminst onkwetsbaar. Met het Duitse revanchisme is het nogal meegevallen. Europa lift graag mee op het economische succes van Duitsland, maar de politieke leiding die Duitsland op kousevoeten al uitoefent, wil niemand. De realiteit komt dan te dicht bij de onderwerping van Europa die Hitler voor ogen had. Alleen, die Duitse macht in Europa bestaat, met een zelfbewustzijn dat vijf jaar geleden nog ontbrak.

Waarom zijn we zo weinig belangstellend in onze oosterbuur? Een oud-collega trouwde met een Oost-Duitse en begon een kleine camping, op het platteland in de buurt van Dresden. Ik moet eens komen kijken. Dat past bij mijn interesse voor de EU discussie en andere losse einden in mijn hoofd, zoals het bombardement op Dresden en de DDR. Vorige week had hij een blues-band op bezoek en hij zelf bereidt er een goed maal bij: “essbare Kultur”. Het is het goede moment te gaan kijken, in Ottendorf, een gehucht nabij Chemnitz. Na een avond lekker eten en lekkere muziek rijden we naar Dresden.

De rit eindigt in de ondergrondse parkeerplaats Judenhof: de ironie van de geschiedenis. Als mijn gemalin en ik uit de betonspelonk boven komen staan we recht tegenover de gerestaureerde Frauenkirche. Het is vrijwel geheel nieuwbouw, op een geblakerd stuk na dat zwart afsteekt tegen de verse kalkzandsteen. De kerk is ten prooi gevallen aan de vuurstorm, die ontstond na het beruchte bombardement. Velen hebben aan de financiering van deze renovatie van bijna vijftig jaar bijgedragen, o.a. Beatrix.

Het bombardement van 13/14 februari 1945 mag een geallieerde oorlogsmisdaad worden genoemd: met brandbommen werd een dichtbevolkte stad verwoest, waar geen militaire doelen waren. Daarbij kwamen 135.000 mensen om het leven. Ik leg mijn gemalin uit wat een vuurstorm is. Zij besnuffelt de zwarte stenen en zegt dat zij de brand nog ruikt. Nu kan ze goed ruiken, maar een brand van zeventig jaar geleden? Het lijkt me een beetje overdreven.

Waarom was het bombardement? Er zijn veel lezingen over. Mijn verhaal is dat Bomber Harris de snelheid van de Russische opmars te groot vond en met Churchill vreesde voor politieke complicaties, als zij het eerst in Berlijn zouden zijn. Dus verstoppen we de wegen met vluchtelingen uit Dresden, zo was de redenering. Alleen reden de Russische tanks plankgas door.

Na de Unterkirche, waar de bouw gedocumenteerd wordt en waar een stiltecentrum is, willen we naar boven, het uitzichtplatform van de koepel, op bijna 70 meter. Hijgend kijken we om ons heen; het uitzicht is adembenemend, de Elbe slingert zich prachtig door de stad, de herbouw en restauraties, de ruime kom waar Dresden in ligt. In mijn hoofd zie ik golven bommenwerpers, ik zie de stad rokend in een puinhoop veranderen.

Mulisch schrijft in zijn homerische zang, na het afleveren van de brandbommen over de bemanning van de bommenwerper van Corinth: “Ik wil wedden dat de helft een bad neemt in de Elbe”. De bommenwerper keert over de rivier terug naar de brandende stad en de vliegers zien mensen in het water verkoeling zoeken. ‘“Zal ik ze eens een serenade geven?” En allen lachen, alle vliegers, Jim, Alain, Frank, Patrick en Archie en dan jaagt hij de kogels voor zich uit het water in… (p.112, Het Stenen Bruidsbed) Kwelt die herinnering Corinth? ‘“Nee”, zei hij. Hij dacht na. “Het is of het nooit gebeurd is. Drieduizend jaar geleden. Ik ben een onder Agamemnon gesneuvelde Griek. Ik denk er nooit aan”.’

Ook Vonnegut beschrijft de schietende bommenwerpers: “Toen zagen ze bij de rivier mensen bewegen en beschoten die. Een aantal werd geraakt. Zo gaat dat.”

Bij het afdalen uit de koepel hebben we meer lucht, dan op de weg omhoog. Ik probeer mijn lief uit te leggen dat het bombardement veroorzaakt is door de tweespalt der wereldrijken, die later zou uitgroeien tot de Koude Oorlog. Zij denkt dat het bloeddorst is: waarom schiet je op mensen, waarvan je de stad al hebt vernield? De mensen die hun verschroeide huid afkoelen in de Elbe zijn toch geen tegenstanders meer?

Billy Pilgrim vertelt een vriend dat hij een anti-oorlog boek gaat schrijven, maar die zegt dat hij een boek tegen gletsjers moet schrijven. “Hij bedoelde natuurlijk dat er altijd oorlogen zullen blijven bestaan, dat je die ongeveer zo gemakkelijk kunt tegenhouden als gletsjers. Dat geloof ik ook.” (Kurt Vonnegut, Slachthuis Vijf, p.9)

In de omgeving stuiten we op de tentoonstelling van de beeldende kunstenaar Xu Jiang; zijn thema, zonnebloemen. In zijn ogen staan zonnebloemen model voor de generaties die na de oorlogen en de culturele revolutie zijn opgegroeid. Deze zonnebloemen-generatie is gevormd door historische omwentelingen, het loslaten van de geschiedenis en de noodzaak nieuwe richtingen te zoeken. Het is een mooi beeld: generaties die zich naar de zon toe keren. Geschiedenis is realiteit in levens: alles gaat voorbij behalve het verleden.

Ik ben bezweet door de klim in de Frauenkirche, dus we gaan op zoek naar een overhemd. In een textielhal worden we bediend door een licht depressieve Ossie, die blij is met een klant, nog één van verre bovendien. Spoedig hebben we het over het lot van de hele wereld, de energiepolitiek, de vervuiling, de hardheid van het kapitalisme na de Wende. Ook over de luiheid van de Grieken. Maar waren jullie in de DDR niet zelf een soort Grieken? vraag ik. Een betrapt lachje: maar betekent dat nu dat Duitsland heel Europa op de rug moet nemen? Daarom zijn Merkel en Rutte ook zulke innige vrienden, zeg ik mild. Maar ik denk: als je de schuld niet samen deelt, wordt de spanning tussen de landen alleen maar groter.

Na twintig minuten vindt mijn vrouw het welletjes en sleurt mij mee naar buiten. Hij roept mij nog na dat hij bij zijn pensionering “Das Kapital” van Marx van de eerste tot de laatste pagina opnieuw gaat lezen, want er is over dat boek veel onzin verteld. Dat kan ik nog beamen. Mijn gemalin is geroerd: zo’n mooi ontwikkeld mens, die een beetje de textielkoopman uithangt…. In het halve uur dat we binnen waren, was er geen enkele klant.

Terug op de mini-camping van mijn vriend lees ik “Neuronen für Deutschland”in Der Spiegel. Welke invloed heeft het voetbal op het nationaal bewustzijn? Goede vraag. In het land van de Holocaust, dat na bijna zeventig jaar slecht geweten tegenstribbelend nieuwe leider van Europa moet worden, wil men blijkbaar zekerheid dat het allemaal geen kwaad kan met het opnieuw versterkte nationale zelfbewustzijn. In het verkeer zie ik de Duitse vlaggetjes aan de auto’s: is het een angstaanjagend ontwaken van het Duitse monster in veel hoofden? Otto von Bismarck heeft met de Duitse eenheid het antwoord gegeven in de strijd tegen de Fransen. Hitler heeft niet begrepen hoe machtig en energiek Duitsland was. Hij heeft Duitsland bijna vernietigd. De IJzeren kanselier werd de vredeskanselier, toen hij de eenheid had geconstrueerd. Merkel is zijn erfgename. Zij moet de vraag beantwoorden of 1923 het jaar van betekenis was (de top van de inflatie) of 1933 (het sterven van de democratie). Het is geen klein probleem.

Duitsland voetbalt wel mooi; maar het zou een rustig gevoel zijn als ze de finale verloren.