Kunst op Zondag | De NS en kunst

Kunst op Zondag sluit het themablog over de macht van de NS af. “Door een verantwoorde keuze van kunststijl en kunstenaars wordt er naar gestreefd bij te dragen aan een prettige, inspirerende reisbeleving”, zo informeert de NS de reizigers. “Alle treinen zijn voorzien van een vorm van kunst”.

Geen kunst, maar ‘een vorm van kunst’. Dat is raak getypeerd, want tegenwoordig weet je in de trein niet meteen of je tegen wat design of kunst zit aan te kijken. Hingen er vroeger nog reproducties van bekende kunstwerken in de trein, of zag je nog tulpen van Jan Cremer op de wand, tegenwoordig zijn quasi gedichten en kunstzinnige deurgrepen in het gehele treinontwerp geïntegreerd.

Goede voorbeelden van het interieurconcept, noemt Bureau Spoorbouwmeester, die namens de NS en ProRail het Spoorbeeld mag bepalen. De NS kent een lange traditie van kunst in de trein, memoreert Tanja Karreman in een essay op Spoorbeeld. Als je dat essay doorleest vraag je je af: waar is de kunst gebleven?

Het zal de schuld van de reizigers wel zijn.

In de oude “Hondekop’-en ‘Apekop’-treinen hingen reproducties van “Snijden aan gras” van Co Westerik. In een uitzending van Avro’s Beeldenstorm vertel Henk van Os dat reizigers zich ergerden aan de prent, die de NS dan ook liet verwijderen.

In 1980 haalden studenten van de Rotterdamse Kunstacademie een geintje uit. Ze vonden de reproducties die uit het tijdschrift Openbaar Kunstbezit waren overgenomen, geen echte kunst. Ze stapten op een trein en vervingen de reproducties door echte kunst. Het resultaat? Ze werden uit de trein gehaald.
[kliktv nr=1]

De latere Koplopers  werden opgetuigd met reclame. Eenmaal voor het Groninger Museum, ontworpen door de architect Alessandro Mednini, die ook het treinstel onder handen mocht nemen.

In 2008 reed er echte kunst in de trein (er werd een schilderij van Jan van Goyen vervoerd), maar dat is een uitzondering op de quasi Mondriaan-achtige figuren of ander nietszeggende decoraties, die op de wanden verschenen. En die trend zet zich heden ten dage nog voort.

Jelis van Dolderen was één van de kunstenaars die voor de scheidingswanden van de sprinter SGM werk mocht maken. Hier legt hij uit dat het werk voor niemand storend mag zijn.
[kliktv nr=2]

Zelfs een echte kunsttrein zul je in Nederland niet snel langs zien komen. In september reed in Amerika een kunsttrein waar kunstenaars uit alle disciplines in mee reden of bij de stations aansloten. Het ‘Station to station’-project van Doug Aitken reed probleemloos van New York naar San Fransico.

Hoe anders ging dat eind 90’er jaren met de Europartrain. Een initiatief van het Nederlandse kunstenaarscollectief Blind Painters. Een treinreis door Europa, waar in elk land een wagon aangekoppeld werd en kunstenaars zich bij de reis voegden.

In 1997 startte de Europartrain in Thessaloniki, toen de Culturele Hoofdstad van Europa. Bij Oostenrijk was enig oponthoud omdat de autoriteiten wantrouwend waren, maar de trein reed uiteindelijk door naar Nederland. En daar strandde het project. De NS die aanvankelijk mee leek te werken en zelfs een wagon beschikbaar wilde stellen, lag ineens dwars.

In dit artikel staat het relaas van Blind Painters, die de hulp in moesten roepen van andere spoorvervoerders, hetgeen de NS dreigde te verhinderen. In deze film een 40 minuten durende impressie van de Europartrain.
[kliktv nr=3]

Het is een historisch voorbeeld van hoe de NS de internationale trein mist. De NS probeert de concurrenten klein te houden en strekt haar tentakels ook uit naar het busvervoer, zoals in het themablog duidelijk werd. Betekent dat de NS zo een monopolie van veilige, nietszeggende kunst krijgt in een belangrijk deel van de openbare ruimte?