Kunst op Zondag | Tranen in de kunst

In de beeldende kunst zien we zelden een volle, uitbundige lach. Daar is een goede reden voor: het is lastig poseren. Datzelfde geldt voor het tegendeel van de volle lach: hartstochtelijk huilen. Er is overigens wel heel wat leed te aanschouwen in de schilderkunst. Denk maar eens aan alle Maria’s die handenwringend en knielend, de armen ten hemel heffend bij de gekruisigde of van het kruis getilde Christus.

Maar écht intens huilen is er zelden bij.

Een paar voorbeelden:

Rogier van der Weyden (1388 – 1464): Kruisafneming  (tussen 1435 en 1438), olieverf op paneel (Prado, Madrid).

Om te beginnen twee Maria’s uit de Kruisafneming van Rogier van der Weyden. Links zien we Maria in blauw die omvalt als het lichaam van haar zoon van het kruis genomen wordt. Rechts Maria Magdalena, handenwringend met de blik naar beneden gericht op de voeten van Christus. Dit werk gold eeuwenlang als maatstaf voor de uitbeelding van emoties in de religieuze kunst.

Enguerrand Quarton (1410 – 1466): Pietà van Villeneuve-lès-Avignon (omstreeks 1455), olieverf op paneel (Louvre, Parijs)

Van iets later datum is het grote paneel van Enguerrand Quarton uit het Louvre; een opmerkelijk schilderij. Het gebruik van bladgoud in de achtergrond en de aanwezigheid van halo’s rond de hoofden van de afgebeelde heiligen plaatst het schilderij in de middeleeuwen. Anderzijds is hij in de schildering van de figuren en de uitdrukking van hun gevoelens verrassend ‘modern’.

We zien opnieuw Maria en Maria Magdalena, treurend bij het dode lichaam van Christus. Maria heeft de handen gevouwen in gebed met een intense uitdrukking van verdriet en tegelijk berusting over het lot van haar zoon. Maria Magdalena wist zich de tranen uit de ogen, maar ook haar gezicht drukt vooral sereniteit uit. De emotie ligt er ook minder dik bovenop dan in het werk van Van der Weyden.

Peter Paul Rubens (1577 – 1640): Kruisafname – middenpaneel (1612 – 1614), olieverf op paneel (O.L. Vrouwekathedraal, Antwerpen)

Als laatste voorbeeld neem ik de Kruisafname van Rubens. Links zien we een diep ontroerde Maria die haar hand uitstrekt naar het dode lichaam van Christus, terwijl Maria Magdalena de voeten van Christus ondersteunt. Achter haar knielt nog een andere vrouw met tranen in de ogen.

Het dramatische effect van dit paneel schuilt vooral in de totale compositie, die ik u dan ook niet onthouden wil. Rubens heeft alle figuren dicht opeen geschilderd in een nachtelijk landschap. De sfeer is er één van droeve rouw en stilte, het lijkt of geen van de aanwezigen ook maar een miniem geluid maakt. Het lichaam van Christus licht op temidden van de mensen die hem van het kruis afhalen. De compositie is opgebouwd langs een diagonaal van linksonder naar rechtsboven. Alle bewegingen lijken deze diagonaal te ondersteunen. De trap en de dwarsbalk van het kruis vormen een tegenbeweging. De man helemaal linksboven zorgt voor balans.

Het lijkt alsof geen van de figuren de dode echt stevig vast heeft. Iedere houding dient als een ornament dat bijdraagt aan het totaalbeeld.

Het is maar een vrij willekeurige greep uit de kunstgeschiedenis. Maar we kunnen constateren dat de uitbeelding van het verdriet zelden ‘over the top’ is. Natuurlijk, de beide Maria’s slaan ogen vol verdriet ten hemel, of laten het hoofd juist hangen, maar het verdriet is beheerst. Er rollen wel degelijk dikke tranen, maar we zien zelden gezichten die hevig vertrokken grimassen vertonen.

Ik kan me voorstellen dat ook daar een hele goede reden voor is: een huilend gezicht ziet er namelijk – alles welbeschouwd – bepaald niet aantrekkelijk uit.

Pablo Picasso (1881-1973): Femme en pleurs (1937), olieverf op doek (Tate Gallery, Londen)

Dit valt niet beter te demonstreren dan aan de hand van een schilderij van Picasso. Dat hij wegkomt met dit beeld zonder in theatraliteit en banaliteit te vervallen, heeft alles te maken met het gegeven dat hij geen portret van een huilende vrouw maakt, maar het huilen zélf weergeeft. Hij laat ons de meest rauwe emotie zien die de mens kan uiten.

Met dit schilderij lijkt hij een studie te doen naar hoeveel pijn valt uit te drukken in een menselijk gezicht. Het thema hield Picasso tijdens de Spaanse Burgeroorlog sterk bezig.

Het past in de traditie van de treurende Maria’s in de piëta’s en de kruisafnemingen. Het past ook in de Spaanse traditie van de Mater Dolorosa, de huilende maagd die tijdens de barokperiode populair was. Beeldhouwers maakten felgekleurde en overdreven versierde beelden met tranen van glas of kristal.

Anoniem, O.L. Vrouwe van Smarten, houtsnijwerk (La Rinconada, Spanje).

[Oorspronkelijk verschenen op de blog Beeldtaal.]