Kunst op Zondag | Racisme

Aansluitend op Sargasso’s themablog over hedendaags racisme kijken we naar racisme in de kunst. 

Hedendaags racisme heeft natuurlijk een lange geschiedenis. In 2008 was in de Nieuwe Kerk te Amsterdam de tentoonstelling ‘Black is Beautiful, Rubens tot Dumas’ te zien. Bedoeld om een “beeld te  geven van zevenhonderd jaar positieve kijk van kunstenaars en opdrachtgevers op de kleurling als de koning, de slaaf, de page, de dienstknecht enz.” Gastconservator Esther Schreuder schreef: “De zwarte mens is echt niet alléén als een exotisch object afgebeeld. Is deze opzet geslaagd?” 

Haar catalogus is on line te lezen en geeft een uitstekend overzicht van “de kleurling” in kunst door de eeuwen heen. Opzet geslaagd? Als overzicht zeker, dat impliciet aantoont dat hedendaags racisme zijn wortels heeft in een koloniaal verleden. Jammer van de term kleurling. Wat was er te zien? 

Een voorbeeld van de “nobele wilde”. Een term waarmee in de 18e en 19e eeuw gesuggereerd werd dat de ‘natuurmens’ wellicht de meest zuivere mens was. Positieve discriminatie avant-la-lettre? 

Albert Eckhout – Afrikaanse man, 1641.
 

Veel later vind je de verheerlijking van “exotische” culturen terug bij Cobra, een groep kunstenaars die zich naar een Afrikaanse slang hebben vernoemd en Afrikaanse elementen in hun werk gebruikten.

Saillant detail: de uit Zuid-Afrika afkomstige kunstenaar Ernest Mancoba zou mede aan de wieg van Cobra hebben gestaan, maar werd niet zo beroemd als bijvoorbeeld Corneille en Karel Appel. 

Karel Appel – Negerportret. 1945; papier, inkt en krijt, 29,5 x 21,8 cm. Collectie Gemeentemuseum Den Haag.
 

Verwant aan Cobra was dichter en beeldend kunstenaar Lucebert. In “Er is een grote norse neger in mij neergedaald” verwijst hij naar het besef dat hedendaags racisme nog veel met vroegere slavernij te maken heeft. Het gedicht is door Ramsey Nasr in dit filmpje verbeeld (uit de serie Dichter draagt voor). 

Waarmee we komen bij kunst die op een of andere manier racisme belicht. Zo hing er in de Nieuwe Kerk tentoonstelling deze prent van Gillion Grantsaan, een bewerking van de bekende postzegel met Beatrix. 

Gillion Grantsaan – Landgenoten. 1996; papier en potlood, 60,0 x 40,0 cm. Privé-collectie Dhr. G. Grantsaan, Amsterdam.
 

Gillion Grantsaan woont en werkt in Denemarken en elke keer als hij van Nederland terugreist naar Denemarken houdt de Deense douane hem aan, zo vertelde hij in een interview met het NRC in 2001: “De Deense douane ziet me als een crimineel: ik wordt altijd aangehouden. Mijn lengte wordt opgemeten, er komen honden in de auto, mijn handtekening wordt gecheckt – het duurt eindeloos”. 

Of dat nu anders is? Het is zeker niet alleen Europees. Elders in de wereld leidt racisme tot het verdwijnen van bevolkingsgroepen, die eigenlijk tot de oorspronkelijke bewoners van een land hoorden. Rudy Cotton klaagt het racisme in Guatemala aan. Het gekke is dat er mensen waren die zich meer stoorden aan de schedels en beenderen die in zijn kunstwerk voorkomen, dan aan wat Cotton er mee wil zeggen: de akelige gevolgen van racisme jegens de Maya’s. 

Rudy Cotton – Martirologio, 1999.
 

De Australische kunstenaar Gordon Bennett heeft er bezwaar tegen alleen als spreekbuis voor de Aboriginals gezien te worden. Dat doet geen recht aan zijn identiteit, waar wat Schots en Engels bloed in zit, zo stel hij. Wel verwerkt hij Aboriginal elementen in zijn werk.

Na een clash van culturen zag Mirjam Visker zich in 2009 genoodzaakt de complete expositie ‘Black Skin Disease’ af te breken, nadat bezoekers van het cultureel centrum ’t Klooster in de Afrikaanderwijk in Rotterdam-Zuid klaagden over een naakte zwarte man. Het ging niet om de zwarte man, maar om het naakt. Hoewel sommige Marokkaanse bezoekers er nog wel om konden lachen omdat de man niet besneden was. 

Mijn werk niet provocerend, maar bloedserieus. Het draait om identiteit, over het blank noch zwart zijn, over het verdwaald zijn tussen twee culturen, zei Mirjam Vikser tegen de pers. 

Mirjam Visker – I am not romantic, I am barok, 2008.
 

Ze is dus niet aangeklaagd wegens racisme. Dat overkwam de Deense kunstenares Firoozeh Bazrafkan wel. In een Deense krant schreef ze in 2011 er van overtuigd te zijn ‘dat moslim mannen over de hele wereld hun dochters verkrachten, misbruiken en vermoorden’. Omdat ze hiermee alle islamistische mannen op één hoop gooide, oordeelde  de rechter dat hier sprake was van racisme. 

Ook al heeft Denemarken een inmiddels roemruchte traditie als het gaat om vermeende beledigingen van een religieuze stroming, het weerhoudt Bazrafkan niet de situatie in Iran aanhoudend te bekritiseren. ‘Zo vier ik de Iraanse islamitsiche revolutie’, zegt ze met dit filmpje. 

In 2012 eisten De Vereniging van Afrikanen in Zweden het aftreden van de Zweeds minister van cultuur. Ze had een stuk taart gesneden uit ‘Baby Cake’ van Makode Linde, die er vrouwenbesnijdenis mee wilde aanklagen. De Vereniging van Afrikanen vond het puur racisme. In dit filmpje legt Makode Linde uit hoe hij het allemaal ziet. En hieronder zie je de minister van Cultuur aan de “taart”.,

Het is bedroevend te constateren dat er nog veel te veel mensen elkaar ellende bezorgen op grond van huidskleur, geslacht en geloof. De vraag is of kunst er wat aan kan veranderen. Door mensen zo realistisch en mooi mogelijk te portretteren of door de kwestie met provocerende stereotypen aan te kaarten?