De Kroonboekenclub | Vrijzinnig atheïsme

Foto: copyright ok. Gecheckt 21-02-2022

COLUMN - Guus Kuijer is de uitvinder van een nieuwe stroming in het Nederlandse geestelijk denken: het vrijzinnig atheïsme. Hij gelooft niet in God, maar hij valt er anderen niet mee lastig. Zijn gedachtewereld staat tegenover die van orthodoxe atheïsten als Richard Dawkins als het denken van Harry Kuitert tot dat van de SGP, en de ware atheïst zal het dan ook behoorlijk moeilijk hebben met het werk van Kuijer van de afgelopen jaren: van zijn Bijbel voor ongelovigen, waarvan binnenkort het laatste deel verschijnt tot en met zijn tien jaar geleden verschenen Hoe een klein rotgodje God vermoordde.

Kuijer weigert namelijk uit te gaan van de centrale premisse van het strenge atheïsme dat alle geloof gebaseerd is op halstarrige onnozelheid. Die premisse kan bijvoorbeeld niet verklaren waarom grote geesten zich eeuwenlang met dat geloof hebben beziggehouden. Er móét wel iets waardevols in het geloof zitten – goede verhalen, waardevolle inzichten – en Kuijer wil dat eruit proberen te peuren.

Miezerig Mannetje

Dat betekent niet dat hij zich wil overgeven aan een vaag ietsisme, integendeel. Van de wereldgodsdiensten roept het jodendom duidelijk de meeste sympathie bij hem op, en wel vanwege de doorlopende rationele discussie die er (in ieder geval volgens Kuijer) wordt gevoerd – door de joden onderling, én door de joden met hun God. In Klein rotgodje haalt Kuijer verhalen aan waaruit blijkt dat mensen in het Oude Testament God soms tot de orde riepen.

Hij roept ook op tot een lezing waarin je radicaal onaangename passages uit de heilige boeken wegsnijdt. Iedereen doet dat feitelijk, zegt hij, ook de ergste fundamentalist, want er staan nu eenmaal veel inconsistenties in die boeken, dus je kúnt niet alles volgen. Dus waarom dan de passages handhaven waarin God zich een ‘klein rotgodje’ toont, een miezerig Mannetje dat vooral uit is op eigen eer, dat mensen kwelt en martelt, dat vrij willekeurig zorgt voor leed en ellende? Waarom niet alleen de passages gebruiken waarin God waarlijk Groots is, een ideaal van ruimhartigheid, van gastvrijheid, van liefde?

Moeite waard

Dat alles dan zonder daadwerkelijk in hem te hoeven geloven – te zien dat waar de Boeken het hadden over een persoonlijke God, je net zo goed dan eens ‘geweten’ kunt invullen en dan eens ‘intuïtie’ of ‘eerlijkheid’. En door de Bijbel en de Koran te lezen als literaire werken, met schrijvers (profeten) die graag gelijk willen krijgen en die verhalen soms opzetten om een mooie folkloristische traditie te beschrijven. Volgens Kuijer moet je het verhaal over de zondvloed bijvoorbeeld niet lezen als een verhaal van zinloze destructie. De zondvloed was nodig om het verhaal op gang te zetten, de schrijver wilde juist laten zien dat de God van Israël zoiets nooit zou doen.

In een wereld waarin de ideologische tegenstellingen steeds groter worden, hebben zowel gelovigen als ongelovigen de neiging te fundamentaliseren. Voor ongelovigen betekent dit: radicaliseren in het rationalisme en alles afwijzen dat onbewijsbaar is, zoals liefde en mooie verhalen. In zo’n wereld hebben vrijzinnigen van alle snit elkaar nodig: joden, christenen, moslims en ongelovigen. De laatsten kunnen dat doen door te erkennen dat God misschien niet bestaat, maar dat Hij wel goed en wijs is, en de moeite waard om naar te luisteren.

En vooral: om eindeloos mee te discussiëren. Iedere vorm van fundamentalisme is een einde van het gesprek. En dan vermoordt een klein rotgodje toch nog God.

Guus Kuijer. Hoe een klein rotgodje God vermoordde. Amsterdam: Athenaeum, Polak & Van Gennep, 2006.

Reacties (15)

#1 HansR

… dat alle geloof gebaseerd is op halstarrige onnozelheid. Die premisse kan bijvoorbeeld niet verklaren waarom grote geesten zich eeuwenlang met dat geloof hebben beziggehouden.

Halstarrige onnozelheid is wel degelijk de bron, als die de meerderheid en de macht vormt kun je nog zo slim zijn, niet religieus zijn verliest dan echt. Het een sluit het ander niet uit. Ik ga er nog steeds van uit dat er pausen en imams zijn (geweest) die absoluut niet in een god geloofden maar probeerden tegen de relistroom in de wereld wat beter te maken.

In Iran nu roepen dat god niet bestaat en tegelijk proberen politieke macht te verwerven staat gelijk aan zelfmoord. Hetzelfde gold vanaf het jaar 1000 ongeveer in West-Europa en is pas recentelijk anders (is het echt anders?).

Halstarrige onnozelheid kan gewoon basis van de macht zijn. En wie dat ontkent kijkt vandaag de dag niet goed om zich heen. Dat heeft niets met god of geen god te maken. En al helemaal niets met atheïsme. Dat is politiek en religie gebruikt door politiek (zie bv Bannon en Trump).

Ergo, als Kuijer weigert uit te gaan van onnozelheid als basis van religie heeft hij ongelijk en kijkt niet goed om zich heen. Hij ontkent dat macht een basis zoekt en dat kan dus religie, socialisme, liberalisme of god mag weten wat voor basis dan ook zijn.

Als Kuijer dat niet ziet dan gaat zijn boekje dus nergens over, dan probeert hij een on-god te vinden waar die niet te vinden is.

En daar is wel van alles mis mee, het nl gelijk aan het zoeken van een god. En dat heeft echt al genoeg ellende gegeven.

Dat mag, moet hij weten.
Maar het is wel onnozel.

  • Volgende discussie
#2 Olav

#0:

Voor ongelovigen betekent dit: radicaliseren in het rationalisme en alles afwijzen dat onbewijsbaar is, zoals liefde en mooie verhalen.

Is dit stukje tekst van de recensent, of van de gerecenseerde? Dat wordt me niet geheel duidelijk.

Verder worden zulke gedachten wel vaker geuit, maar wie zijn toch die ongelovigen die “radicaliseren in het rationalisme” en daarmee zaken als liefde en mooie verhalen afwijzen?

Dawkins is genoemd, maar wijst hij liefde af? Het is misschien een raar mannetje geworden, maar daar heb ik hem nog niet op kunnen betrappen.

Het lijkt me een kwaadaardige karikatuur die hierboven geschetst wordt.

Het boekje hoef ik niet te lezen, ik denk dat ik me eraan zou ergeren.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#3 beugwant

Het probleem van religies is niet het spirituele aspect, maar de grootschalige georganiseerdheid die zulke bewegingen tot multinationale machtsinstituten maakt.
Je mag geloven wat je wilt, maar denk niet dat je daardoor ook gelijk hebt.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 Olav

@3:

Het probleem van religies is niet het spirituele aspect, maar de grootschalige georganiseerdheid die zulke bewegingen tot multinationale machtsinstituten maakt.

Dat is natuurlijk wel vooral een probleem met de Rooms-Katholieke kerk. Alle andere religies hebben dat toch een stuk minder.

Je mag geloven wat je wilt, maar denk niet dat je daardoor ook gelijk hebt.

Is “geloven” en “denken dat je gelijk hebt” niet ongeveer hetzelfde?

Overigens hebben alle gelovigen natuurlijk ongelijk want God bestaat helemaal niet. Kan ik ook niets aan doen, is nu eenmaal zo. So there.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5 Arduenn

Richard Dawkins is een ouwe zeur. Zijn interviews met gelovigen doen me altijd denken aan een kunstcriticus die met uitgestreken gezicht kleutertekeningen staat te becommentariëren. En de evolutietheorie overbrengen in zijn populair wetenschappelijke boeken is ook niet zijn sterkste kant.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#6 Zorrow

Religies hebben doorgans de wens/opdracht iedereen die niet tot de hare behoort als minderwaardig te beschouwen en zelfs dood te willen (in het hier zoals de Islam voorschrijft of het hiernamaals zoals het Christendom de gelovige belooft). Liefde vind ik in de bijbel, waarin het vaak erg mooi omschreven wordt, zoals bijvoorbeeld door Paulus. Echter wat ik nog mooier vind is de liefde, gastvrijheid, goede daden die ik zie bij mensen zonder daarvoor te moeten geloven in een of andere killer God. Dat bijvoorbeeld moslims tot liefde en gastvrijheid in staat zijn (ook naar niet moslims) is natuurlijk een gegeven. Daartoe in staat, ondanks geloof in zieke personages als Allah en Mohammed. Daaruit blijkt dat liefde een evolutionair aangeboren iets is. Dat laatste (evolutie) hoeft zeker niet samen te werken met het eerste (geloof in killer goden). Beter voor de evolutionist is zich te richten op de feiten en nepperijen buiten de deur te houden.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 HansR

@6: Religies hebben doorgans de wens/opdracht iedereen die niet tot de hare behoort als minderwaardig te beschouwen en zelfs dood te willen […]

Nee, dat geldt eigenlijk alleen voor het katholicisme en haar protestantse en evangelische en zo, kinderen.

Er zullen ongetwijfeld in/bij andere religies strijd en haat en nijd en moord en doodslag voorkomen, maar bij mijn weten is de uniciteit van de god, en de toegeëigende waarheid met bijbehorende eisen uitsluitend bij het katholicisme in de wet vastgelegd.

Het door jou gebruikte doorgaans is dus niet juist.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#8 Annie

Laat me iets vertellen over mijn vaders oudste broer en zijn vrouw (beiden allang wijlen), stevig christelijk hervormde mensen. Vanuit hun gekozen intepretatie van het geloof namen ze in de oorlog joodse onderduikers en waagden daarmee hun leven. Ik ben het kind van een van deze onderduikers. Dat ik op mijn veertiende het fenomeen religie in de categorie sinterklaas en andere sprookjes plaatste, vonden ze natuurlijk wel jammer maar er werd nooit moeilijk over gedaan. Ik heb van deze mensen enkel liefde ervaren. Of het nu gaat om een beredeneerde opvatting of om geloof in een denkbeeld als het bestaan van een god: als de uitkomst positief (liefde) is, zal het om het even zijn wat de bron is, lijkt mij de insteek van de schrijver. Ik kan me hierin wel vinden. Paranoide wanen daarentegen…

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#9 vander F

@HansR,
het Katholicisme als uniek beschouwen?
‘in de wet vastgelegd’ zeg je, je bedoelt een kerkelijk wetboek of zo? Dat exclusieve machtsgedrag was overigens toch een van de oorzaken die het protestantisme voortbracht, niks geen kerkelijk/pauselijke macht, het individu staat direct voor God, niet voor een (tussen)Paus.
Om dat vervolgens natuurlijk al moordend en oorlogvoerend duidelijk te maken, dat God aan hun zijde staat en niet bij de ander.
Voor de rest maken alle fundamentalisten elkaar af, katholieken, Soennieten, Sjiiten, Hindu’s en Boedhisten name it.
Dat is blijkbaar een kenmerk van fundamentalisten, God een handje helpen, blijkbaar is God nogal besluit- en machteloos maar z’n volgers op aarde weten dat ter plekke recht te zetten.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#10 Zorrow

@7: Nou is dat bij de Katholieken ook nog in een wet gegoten? Ik wist dat niet. Dat doet niets af aan het gegeven dat religies en dan vooral de Islam, bestaan door onderscheid. Jij en de jouwen geloven in een andere God of niet dan ik en de mijnen en zie daar onderscheid. De een roept op in dit leven al korte metten te maken met de ander en die ander laat het aan God over. Hoe dan ook ” blijde boodschap” voel ik er eigenlijk bij geen enkele religie in. Ik vind het dan ook te prijzen dat Dawkins nogal openlijk anti religie is. Hij ziet dat je zulke gasten met achterhaalde gedachten vooral geen wetenschappelijke basis dient te geven of voor haar ideeën begrip moet tonen. Ook samenwerking met gelovigen geeft de laatsten een gevoel van acceptatie en begrip, terwijl eigenlijk wetenschappelijk gezien enkel onbegrip haar deel zou moeten zijn. Begrijp me goed dat ik geen hetze wens tegen gelovigen maar ik zie niet in waarom ik er respect of bewondering voor zou moeten hebben als iemand in onzin gelooft. Ik heb ook geen bewondering voor horoscopen of waarzeggers, dus zeker niet voor religies die vrouwen onderukken en in naam van God er vrolijk op los moorden.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#11 beugwant

@9:

God een handje helpen

Blasfemie is ook zoiets. Als die god zo superieur is, moet hij (m/v) toch wel wat kunnen hebben, zou je denken. Je wilt toch geen zacht eitje aanbidden. Maar het verlangen een wit voetje te halen is blijkbaar sterker.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#12 KJH

@7: ?? En dat vind jij want jij hebt de afgelopen zestien jaar onder een steen geleefd ofzo?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#13 HansR

Interessante reacties op mijn #7.

1) De Roomse Kerk beschouwd zichzelf als de enige ware en hun god als de enige ware. En dat is vastgelegd in de wet. Ja, de kerkwet dus u kunt zich daaraan onttrekken en zeggen dat telt niet voor mij, maar het telt voor ruim een miljard katholieken (1,272 volgens de wiki). De Roomse Kerk is heel erg hard bezig om de conflicten tussen alle christelijke stromingen te dempen en hen weer in gesprek te brengen met Rome. Dat is niet voltooid, maar men werkt weer aan de eenheid er vanuit gaande dat men EEN IS.

2) Het zeggen dat ‘mijn christelijke ouders’ waren goede mensen, kan zijn, maar het is het plaatsen van het individuele tegen het algemene. Zo van ik heb een voorbeeld van het tegengestelde dus bewering is onwaar. Zo werkt het helaas niet.

3) katholieken, Soennieten, Sjiiten, Hindu’s en Boedhisten maken elkaar ook af. Het is ook niet zo dat geweld uniek is voor Rooms Katholieken al hebben ze in de geschiedenis hun overmatige deel daarvan zeker gehad. Andere religies of spirituele stromingen wijzen geweld ook niet principieel af hoewel ze het meestal zien als ongewenst. Yin en Yang en zo. De Roomse Kerk heeft een andere insteek door eeuwen heen. Daar is heel veel over te zeggen maar dat voert hier te ver.

4) Onder een steen geleefd? Ach @KJH, de steen waar jij net onder vandaan komt heeft er dus voor gezorgd dat mij de afgelopen 15 jaar (want zo lang roep ik dit soort dingen al publiek). Doe er mee wat je wil of kruip terug onder je eigen steen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#14 HansR

En overigens, los van bovenstaande min of meer theoretische reactie kan ik iedereen aanraden om eens te kijken naar de rol van de conservatieve (dat dan wel weer) katholieken in de huidige wereldpolitiek.

En om dan toch even mijn gram te halen: ik voorspelde vijftien jaar geleden (denk nu aan Trump en conservatieve katholieken):

Het is goed. Het is zoals het werkt. Laat het systeem maar werken.

1. Er zijn vele goden en Mammon is hun Eerste.
2. Mammon kent geen naijver. Maak beelden van al waar u beelden van maken wilt.
3. Ik heb geen naam.
4. Alle dagen zult u werken. Alleen de slaap houdt u vrij.
5. Eert niemand.
6. Gij zult doden. Oh ja, gij zult doden. Het geeft profijt.
7. Gij zult niet huwen. Het geeft geen profijt.
8. Gij zult stelen. Indien u niet steelt, steelt u van uzelf.
9. U zult liegen, bedriegen en uw naasten vals beschuldigen.
10. U begeert alles dat uw naasten hebben en meer.

En als je dan nog zin hebt kun je bij mij lezen wie ik denk dat vandaag de hoofdrolspelers zijn en hoe de Roomse Kerk daar in staat. Voor wat het waard is. Anderen schrijven veel beter.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#15 HansR

@14: denk nu aan Trump en conservatieve katholieken

Maar je mag ook Putin en zijn binding met de orthodox katholieken denken hor.

  • Vorige discussie