Krijgen we een populistische revolutie?

RECENSIE - Hans Wansink opent zijn boek De populistische revolutie met een bekentenis:

‘In mijn proefschrift De erfenis van Pim Fortuyn (2004) heb ik het populisme nog als een tijdelijke ontregeling van het politieke bedrijf getypeerd (…) Anno 2017 is duidelijk geworden dat het populisme veel duurzamer is dan de meeste waarnemers voor mogelijk hadden gehouden. Dat vraagt om nieuw onderzoek naar de bronnen (…) de vraag die zich opdringt is: is het populisme ‘het nieuwe normaal?’

Het zij hem vergeven. Vrijwel iedereen beschouwde de opkomst van Pim Fortuyn als een teken van ziekte van het politieke systeem. Hier werd een brede maatschappelijk onvrede vakkundig uitgebuit door een sluwe, charismatische raddraaier. Die beweging was ongetwijfeld een tijdelijk verschijnsel.

Tegen de tijd dat Wansink promoveerde, was Fortuyn al dood en was zijn LPF een zieltogende club. Alleen, de onvrede die Pim een stem had gegeven, die was niet verdwenen. Vijf jaar later was het Geert Wilders die op dezelfde akker oogstte. Het populisme bleek een blijvertje.

Merkwaardige mix

De voedingsbodem, zo ontdekte ook Wansink (p.9), ‘is te vruchtbaar’. En hij somt vervolgens een aantal hardnekkige vraagstukken op (integratie, de radicale islam, de recessie, de Europese integratie, stijgende sociale ongelijkheid) die zich in zijn ogen ‘duurzaam lenen voor politisering en agitatie’. Hij concludeert dat ‘onder de oppervlakte van populistische bewegingen met een korte levenscyclus zich een historische ontwikkeling afspeelt van een veel langere adem.’ En die dynamiek wil hij beschrijven met ‘een mix van analyses en beschrijvingen’.

Een merkwaardige mix. Wansink opent het eerste hoofdstuk met de opkomst van de Leefbaar-beweging begin jaren negentig van de vorige eeuw, culminerend in de partij ‘Leefbaar Nederland’ met als lijsttrekker columnist Pim Fortuyn. Daarmee geeft hij aan (zonder er écht op te wijzen) dat het populisme niet alleen ‘rechtse’ wortels heeft maar ook wortelt in linkse kringen, toen zelfbewuste, goedgebekte types als Jan Nagel en Henk Westbroek geen genoegen meer namen met bestuurlijke arrogantie (vaak van PvdA-colleges).

Fortuyn leek de ideale nationale leider, totdat hij heftig tekeer ging tegen moslim-immigranten en de islam (‘een achterlijke cultuur’). Leefbaar liet hem daarop onmiddellijk vallen, maar de toekomst was aan Fortuyn. Hij combineerde die linkse onvrede met de onvrede van de lagere stedelijke klassen die te lijden hadden onder de sociale desintegratie van hun woonomgeving, veroorzaakt door de massale toestroom van immigranten. Een protest dat eerder opgepikt werd door Hans Janmaat en de Centrumdemocraten, maar jarenlang door de bestuurlijke elite onder tafel werd geveegd. Pims tactiek bleek een succesformule.

Opvallende lacunes

Opmerkelijk is dat Wansink geen aandacht besteed aan het ‘voorwerk’ verricht door Janmaat, en ook vrijwel geen aandacht aan de niet-westerse immigratiegolf (afgezien van vijf zinnen op pagina 19) of de positie van de islam in de Westerse cultuur. De grootste grief der populisten, de (op)komst van de islam, ontbreekt in dit boek eigenlijk volledig.

We lezen trouwens ook niet waarom de PVV wél een blijvertje was, en ook niet over de verhouding tussen populisten en het electoraat; inmiddels toch uitgegroeid tot een soort journalistiek specialisme in de mainstream media. Verschillende buitenlandse populistische bewegingen komen er ook bekaaid van af. Er is een hoofdstuk over UKIP en de Brexit, een over Thilo Sarrazin en Pegida, maar eigenlijk niks over de AfD en helemaal niks over Marine Le Pen en het Front National. Ook de Zuid-Europese bewegingen (Podemos, Pepe Grillo, Syriza) worden slechts terloops genoemd.

Wat betreft de analyses komt Wansink vooral met Amerikaanse theoretische inzichten en de bijpassende historische ontwikkelingen. Ook hier een wat vreemde greep. Hij start met het populisme in de VS in de periode 1880/1900; Theodore Roosevelt ontbreekt; Franklin Roosevelt wordt als een populist afgeschilderd (‘als een ware volkstribuun bespeelde hij het volk via de pers en radio’) en daarna gaat het hink-stap-sprong naar de Tea Party en de opkomst van Trump.

Daarnaast zijn er hoofdstukken over nationalisme versus de geschiedwetenschap, en over het wel en wee van de geschreven pers – allen gebaseerd op eerdere publicaties van de auteur, en niet echt relevant ter verklaring van de populistische revolutie.

Onscherpe conclusies

Wanneer het tijd wordt conclusies te trekken, lijkt Wansink nog niet te kunnen zeggen of populisme ooit ‘het nieuwe normaal’ zal worden. Hij voelt wel voor het Zwitserse referendum-systeem, dat hij omschrijft als (p. 167) ‘de beste remedie tegen het wantrouwen van de kiezer’. En: ‘Hoewel de populisten zelf de grootste voorstanders van referenda zijn, nemen referenda juist de populisten de wind uit de zeilen’. Raadt hij hier aan om het populisme op die manier onschadelijk te maken?

Direct daarop suggereert hij iets heel anders. Aansluitend op de Amerikaanse historicus Morton Keller, die de huidige westerse democratie omschreven heeft als een ‘populistisch-bureaucratisch regime’ (gedomineerd door actiegroepen en ambtenaren, terwijl partijen er niet echt meer toe doen), spreekt Wansink de verwachting uit dat er een duurzame arbeidsdeling zal ontstaan tussen populisten, gevestigde partijen en bureaucraten.

Dit zou het resultaat zijn van (p. 169) ‘een langdurig proces van onthechting en vervreemding [van de burger, mh] van de instituties die de dragers waren van het regime van de partijendemocratie.’ Helaas blijft het bij deze opmerking. Hoe die arbeidsdeling er concreet uit zou kunnen zien, lezen we niet. Het boek besluit met enige opmerkingen over hoe het huidige partijen- en kiesstelsel verbeterd kunnen worden.

Wellicht dat een scherpere selectie van voorbeelden, en een meer diepgaande analyse van het hoe en waarom van het succes van populistische stromingen, uiteindelijk een scherper antwoord had opgeleverd.

– Hans Wansink, De populistische revolutie, 207 blz., Uitgeverij Prometheus, 19,99 euro.