KoZ | Khachkars uit Armenië

COLUMN - Een van de aardigste stukken van het Armeense erfgoed is het soort monument dat bekendstaat als khachkar, “kruissteen”. Het gaat om stenen steles van tussen de één en twee meter hoogte, voorzien van een kruis. Een ander vaak voorkomend element is de cirkel onder het kruis, die wellicht de zonneschijf voorstelt. U zult het zien op de foto’s hieronder.

De rest van het oppervlak van een khachkar is bewerkt met allerlei patronen, die soms doen denken aan kant, hoewel je ook bloembladeren, rozetten en granaatappels ziet. Verder zie je weleens kleine scènes: heiligen, een weegschaal waarop de ziel wordt gewogen, verhalen uit de Bijbel, loslopende dieren. En soms natuurlijk een inscriptie of de signatuur van de maker.

Een khachkar uit het Goshavank-klooster.

Hoewel khachkars kunnen staan bij een graf, en hoewel een begraafplaats pas een “echte” begraafplaats is als er een khachkar staat, zijn het niet per se grafstenen. Ze kunnen bijvoorbeeld ook de namen dragen van degenen die een kerk hebben laten bouwen en kunnen eveneens dienen om een militaire overwinning te herdenken. Misschien is de beste omschrijving dat ze dienen om een plaats aan te geven waar het goede heeft gewonnen van het kwade: een graf dus, waar de overledene het eeuwig leven verwerft; een kerk waar God zich manifesteert; de plaats waar “wij” een kwaadwillende “zij” tegenhielden. Hoe dat ook zij, het zijn tevens nationale symbolen voor de Armeniërs.

Khachkars bij Noratus

De traditie om dit soort stenen op te richten, is ouder dan het christendom, al is het vermoedelijk wat al te fantasierijk om al voorlopers te zoeken in de Steentijd. Plausibeler zijn verbanden met de monolieten uit de IJzertijd (die in Armenië bekendstaat als het koninkrijk Urartu). Ook denkbaar is dat het in feite gaat om een symbool uit de zonnecultus, namelijk een kruis in een cirkel, dat uit elkaar is getrokken waardoor het kruis bovenop de cirkel is komen staan.

Een khachkar uit Noratus

Waarom dit zo zou zijn gedaan, is echter onduidelijk. Soms zijn de kruisen zó vol plantenmotieven dat de gedachte aan de oud-oosterse “boom des levens” onontkoombaar is: ik vertelde al dat de kruisen soms wortels hadden. En natuurlijk kunnen de houten kruisen die ooit stonden op de plek waar martelaren waren gedood, eveneens hebben gediend als voorbeeld van de khachkars.

De meeste nog bekende khachkars dateren uit de Volle Middeleeuwen. Ik heb bedacht dat de plantenmotieven wel wat doen denken aan de Arabische kalligrafie-stijl die floral kufic wordt genoemd. De verwoestingen door Timoer Lenk maakten een einde maakte aan deze kunstvorm, tot ze in de zestiende en zeventiende eeuw herleefde. Er zijn ook hedendaagse khachkars. Hieronder is een detail van zo’n moderne khachkar, waarin het verhaal van Daniël en de Leeuwenkuil is verwerkt.

Daniël in de Leeuwenkuil: detail van een khachkar uit Khor Virap.

In het Noratus-complex staan bijna duizend khachkars, allemaal grafstenen. Het is de grootste verzameling die er is, want een eens zo groot complex in Jolfa (in de Azerbeidzjaanse exclave Nachichevan) schijnt door de Azeri’s te zijn vernietigd. Of dit waar is, weet ik niet; wat ik wel weet is dat het systematisch vernietigen van andermans nationale symbolen niet ongebruikelijk is in deze contreien. Bij de kerk van Khor Virap en in het heiligdom van Etchmiadzin (het “Vaticaan” van de Armeens Apostolische kerk) zag ik replica’s van door Azeri’s en Turken vernietigde khachkars.

Khachkat uit het Sevan-klooster

De bovenstaande is te zien in de kerk in Sevanavank die bekendstaat als Astvatsatsin, “de moeder van god”. Het is een heel bijzondere, want hier is een lijdende Christus afgebeeld: op de overgrote meerderheid van de khachkars is het kruis een abstracte vorm. Waarom de gekruisigde is afgebeeld met lange vlechten, heb ik niet kunnen ontdekken.